Артында қалған ізі бар... (Жетібай Жылқышы­ұлы жайлы)

Елбасымыздың туған ел тарихын, ұлттық мәдениетімізді жаңғыртуға арналған бағдарламасы аясында ұлт мәдениеті мен ел санасы үшін тарихқа көз жүгіртсек, ата-бабалардың рулық шежіресін жасауға ат салысқандардың бірі - Маңғыстау ауданының құрметті азаматы, тарихшы Жетібай Жылқышыұлы еді.

Әулие-әмбиелер аралаған, Жататын бұтасынан балалап ән. Маңғыстау – шежірелі дана қария, Аңыздан жаратылған баба-далам. Әр тасың тарихтың қабатындай, Қараған көз кідіріп қалатындай. Өткенің жазылуда парақтарға Ақ тілек ақ кептердің қанатындай

Бүгінде құрылғанына 90 жыл толғалы отырған кәрі шаңырақ Маңғыстау ауданының тарихы келер ұрпаққа ақ парақтарға жазылған шежіре болып қалары хақ. Өткені мен болашағы толғандыратын әрбір оқырман сол парақтарға жазылған том-том кітап­тарды ақтарып, туған өлке туралы ой қалыптастырады. «Аспан астындағы мұражай» саналатын бұл өлкенің тылсым тарихына қызықпайтын адам кем де кем. Өйткені әрбір азаматтың бойында өз туған жеріне деген ыстық ықылас сезімі болады.

Сонымен қатар өлкеміздің өткені мен бүгінгісіне қалай жеткенін сөйлететін бірден бір дерек, ол – шежірелер. Шежіре ­- елтану мектебі. «Шежіре» деген сөздің төркіні арабтың «шыж­ре» -­ бұтақ, тармақ деген мағына біл­діретін атау сөзінен шыққан. Жалпы шежіре бұл бір ұлттың шығу тегі мен аталық нәсілінің тармақтап, ұрпаққа, руға таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір тармағы ретінде қарастырылады.

Шаң басқан шежірелерді ақтара от­ырып, маң далада қалған тау­-тасты аралап, ескі қорымдар мен ескер­ткіштерді зерттей, көне көрген қария­ларды жағалап, өткенін жақындатқан өлке зерттеушілерінің, шежіреші­леріміздің орны ерекше екенін осы орайда баса айтып өткеніміз жөн. Ел тағдырын өз тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтін­дігін ойлаған, салт­-дәстүрінің сақ­талуын мұрат еткен халық батырла­ры мен ақын-жыраулары, қиын-қыстау кезеңде халқына қорған бола білген билеріміз, жұмбақ күйінде жеткен тау-тас пен ескерткіштерді сөйлеткен өлке зерттеушілеріміз бен шежірешілеріміздің тарихта алар оры­ны ерекше. Олардың кейбірі халық арасында танымал болса, кейбірі бел­гісіз елес күйінде ұрпақ алдында ұмыт болу қауіпінде екендігі айдан анық. Осындай тереңге кету қауіпі бар кере­меттерді, яғни халықтық мұраларды жинақтап, жарыққа шығаруда өлкенің шежіреші, абыз ақсақалы, төл пер­зенті Жетібай Жылқышыұлының еңбегі зор.

Өзінің қолымен терілген «Өмірде қалған із бар «өнер» деген» қолжазбасында: «Өзім туралы айтар болсам... Мен әке көргенім жоқ. Анам Қарабастың қамқорлығы мен тікелей тәрбиесінде болдым», - деп жазған Ж.Жылқышыұлы 1940 жылы 13 мау­сымда Маңғыстау ауданының Таушық ауылында дүниеге келген.  1958 жылы сондағы Шахта орта мектебін бітірген. Жоғары білімі аяқталмаған, мамандығы — тарихшы.

«Мақтанғаным емес, өте алғыр болып алға шығып кетпегеніммен, алдыңғы бестіктің ішінде озаттар қатарынан түсіп көргенім жоқ. Әрі қарай оқи беруге қол қысқа болды» деп келтірген атамыз өз өмір дерегін­де.

Жоғарғы оқу орнын әрі қарай жалғастыруға өзі айтқандай мүмкіндігі болмағандықтан ерте еңбекке ара­ласады. Еңбек жолын 1958 жылы қатардағы есепшіліктен бастайды. 1958­-1967 жылдар аралығында Тау­шық поселкелік кеңес атқару коми­тетінің хатшысы, Маңғыстау аудандық кеңес атқару комитетінің жалпы бөлім меңгерушісі, Маңғыстау аудандық азаматтық қорғаныс штабының бас­тығы, 1967-­74 жылдары Маңғыстау аудандық мәдениет үйінің дирек­торы, «Жастар» вокалды-­аспаптар ансамблінің жетекшісі қызметтерін атқарды.

1965 жылдың аяқ кезінде Атырау облысына шығармашылық сапар­мен келген белгілі сазгер Шәмші Қалдаяқов пен ақын Төлеген Айбергеновпен кездесуі оның кейін­гі өмірінің мәдениет пен өнерге ар­налуына ықпал етеді. Сол кезді Ж.Жылқышыұлы: «Сол кездесуде екеуінің алдында Гурьев қаласына шығарған «Ақ ерке — Ақжайық» әнін орындап беремін деп әншілік қабі­летімді жария қылып алдым. Енді аудандық мәдениет бөлімі, комсомол комитеті мені қандай шара­дан да қалдырмайтын болды. Ақы­ры әкімшіліктегі қызметті біржола доғарып, өзім ұнатқан өнерді құлық­таған мәдениет қызметкері болып шықтым».

Сол кезеңдерден бастап мәдениет мекемелерінде ұзақ жылдар еңбек етіп, аудандық халық театрының бірқатар қойылымдарына қатысып, лауреат атанады. Маңғыстау аудан­ында «Жастар» вокалды­-аспаптар ансамблін құрып, өзі басшылық ете жүріп, әншілік өнерімен аудан, облыс жұртшылығына кеңінен танылып, мәдениет үйінің жанындағы ұлт­-аспаптар оркестрінің, аудандық ха­лық театрының белсенді мүшесі және ұйымдастырушыларының бірі бола­ды. 1966­-1978 жылдар арасында ау­дандық халық театрының көптеген қойылымдарына тікелей қатысып, қойылымдарының сазды көркемделу жағын басқарған.

«Кітапты «Өмірде қалған із бар «өнер» деген деп атадым. Себебі өмірімнің біраз мағыналы уақытын алған өнердегі күндерім туралы мақалалар мен 1991 жылдан бергі өзім жазған мақалаларым да біраз дүние болыпты. Оларды өздерің бір қадеге жаратар, жаратпассыңдар, бірақ ар­тық зат болып, аяққа оралғы болмас деп ойладым. Әйтеуір «Әкеден қалған тәбәрік қой» дерсіңдер», - деп жазып қалдырыпты өз кітабында автор.

1973 жылдан бастап автор Б.Тәжібаевтың «Дойыр мен домбыра» повесі бойынша «Ән құдіреті» дра­малық шығармасының қойылымы 1978 жылы республикалық байқауда лауреат атанады. Осы қойылымда Ж.Жылқышыұлы Қалнияз қарттың бейнесін сомдаған. Осы пьеса туралы автор былай деп қалдырған: «1973 жылдары жазушы Б.Тәжібаевтың «Дойыр мен домбыра» повесін оқы­ғаннан алған әсермен 19-­ғасырда өмір сүрген Батақұлы Сары деген сал­сері, ақын әрі сазгердің шығармаларын іздеп тауып, ақынның тағдыры тура­лы деректермен танысып, ақыры сол повестің ізімен «Ән құдіреті» деген ин­сценировка жазып шыққанмын».

Ж.Жылқышыұлы М.Әуезовтың «Түнгі сарында» Қыдыштың, Ш.Құсай­ыновтың «Біздің Ғаниында» Тұрсын Ходжаевтың, З.Ақышовтың «Келін­дерінде» Қарпықтың, «Жаяу Мұса­сында» Мұса Байжанұлының, Т.Ах­тановтың «Жоғалған досында» Маңғастың, М.Төлебаевтың «Біржан Сара» операсынан үзіндіде әнші Естайдың, Қ.Аманжоловтың «До­сымның үйленуінде» Дүйсеннің, Б.Тәжібаевтың «Ана жүрегінде» Ар­манның, Ә.Әбішевтың «Тамұқтағы таңында» Елзардың, Е.Уахитовтың «Алтын көрсе, періште жолдан тая­рында» және О.Бодықовтың «Қарақұм трагедиясында» автордың бейнелерін сомдап көрермендер ықыласына бө­ленген. Ол «Тамұқтағы таң», «Түнгі сарын», «Келіндер», «Ана жүрегі» қойылымдарымен облыстық, респуб­ликалық байқауларға қатысып, лау­реат, дипломант атанған.

Өз жұмысымен қоса Ж.Жылқы­шыұлы қоғамдық жұмыстарға да бел­сене қатысады. Аудандық комсомол комитетінің мүшесі, насихатшы, 1963 жылдан 1992 жылға дейін халық засе­дателі, аудандық халықтың бақылау комитетінің штаттан тыс инспекто­ры, мекемедегі кәсіподақ ұйымының төрағасы жұмыстарын атқарады. Республикалық халықтық бақылау комитетінің Алғыс хатын иеленіп, Еңбек ардагері атағын алды.

1991 жылдан бастап Жетібай Жылқышы­ұлы ХҮІІІ ғасырдан бергі Маңғыстау топырағында өмір сүрген ақын­-жыр­аулардың, шешен-­билердің жоғалып кетуге айналған мұраларын жинақ­таумен түбегейлі айналыса бастай­ды. Өз сөзінде Ж.Жылқышыұлы: «Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген 1991 жыл мені ұзақ ойға қалдырған еді. Елуден асқан шағыма дейін тек көптің бірі болып, еңбек еткеніме мәз болып жүре бергенімді сездім. Ата­-бабалар қалыптастырған әдет­-ғұрып, салт-­дәстүр, тәлім­-тәрбие, атадан жеткен шежіре, ел тарихы дегендерге мән бермеппін. Ұлы Абай айтқандай, «Қолымды мезгілінен кеш серме­генімді» білдім де, басқалардың бәрін ысырып қойып, ел тарихын, жер тари­хын түсініп, білу үшін сол тарихи дере­ктерді өз жырларына қосып айтып кет­кен ақын­-жырауларымыздың сөздерін жинақтай бастадым», - дейді.

Ж.Жылқышыұлы 1991 жылдан бас­тап аудандық «Жаңа өмір» газетінің штаттан тыс тұрақты тілшісі ретінде халықтық мұраларды жұртшылыққа кеңінен насихаттау мақсатында жүз­ деген танымдық мақалаларды жа­рия етті. 1997 жылдан бастап атамыз «Адай шежіресін» жинақтаумен түбе­гейлі шұғылданады. 2002 жылдың сәуір айында тиянағына жеткен 12 томдық қолжазбада ұлыс атын иелен­ген Адай бабамыздың дүниеге келуі­нен бастап, бүгінгі ұрпақтарына дейін­гі ел тарихын баяндайтын шежірелер мен тарихи деректерді ұштастыра жүйелеуге күш­-жігерін жұмсады. Бұл ұрпақтар үшін тәлімдік мәні зор еңбек, әлі де болса толыға түсуде. Бүгінде өлке зерттеушісінің баспадан басы­лып, халық назарына ұсынылған том­-томдық еңбегі бар.

1995 жылы Ақтау қаласынан Ж.Жылқышыұлының жинақтап, құрас­тыруымен «Жыр­дария» жинағы, 1996 жылы Алматы қаласындағы «Ер­ Дәулет» баспасынан халық ақыны С.Жанғабылұлының «Аманат» жыр жинағы басылып шықты. Екі жинаққа да алғы сөз жазған - белгілі ғалым, филология ғылымдарының кандида­ты Қ.Сыдиықұлы.

ТАҒЫ ОҚЫҢЫЗ: Ақтау: құт қазаны қайнаған қала

1997 жылы Жетібай Жылқышыұлы ұрпағымызды имандылыққа баулуда «Имандылық иірімдері», Маңғыстау өңірінен Ұлы Отан соғысына қатыс­қандар туралы «Күркіреп күндей өтті ғой соғыс», Маңғыстау халық теат­рының тарихына арнап «Таланттар тәрбиелеген шаңырақ», 1998 жылы халық ақыны А.Тілеуұлы, Маңғыстау өңіріне қазақ халқын бастап келген халық батыры Шотан Назарұлы, 1870 жылғы патша отаршыларына қарсы Маңғыстау халқының ұлт­-азаттық көтерілісін басқарып, патшаның қараңғы, қапас түрмесінде қорлық­ пен өлтірілген Д.Тәжіұлы туралы деректерді баяндайтын «Үш арысы халқымның», Маңғыстау ауданының құрылуының жетпіс жылдығына орай «Ата көрген оқ жонар», Маңғыстау ақын­-жырауларының мұраларын топ­тастырған «Тіл таңбалы Адайдың ақындары» жинағының екі томын, жыр сүлейі Қашаған Күржіманұлының мұраларын топтастырған «Өзімнің атым Қашаған», 2000 жылы үш ананың ұлына даңқы жайылған, атақты ше­шен­-би Мәтжан Тілеумағанбетұлының сөз мұралары, 2001 жылы «Мұханбет Пайғамбардың хадистері», 2002 жылы қазақ халқының мақал­-мәтелдерін жинақтаған «Сөз мұрасы - ­халық қазынасы», «Дәрілік шөптер» атты жазылған кітаптары қолжазба күйінде сақтаулы. Басым көпшілігін Маңғыстау аудандық өлкетану мұражайына тап­сырды.

Маңғыстау аудандық мәслихатының 2007 жылғы 12 желтоқсанындағы сес­сиясы шешімімен Жеті­бай Жылқышыұлына «Маңғыстау ауданының Құр­метті азаматы» атағы беріліп, бірнеше медаль, төсбелгі, Құрмет грамотасы, алғыс хаттармен марапатталған.

Жетібай Жылқышы­ұлы 2015 жылдың ақпан айында дүниеден өтті. Дүниеден өтсе де артына өшпес мол мұра қалдырған ақсақалдың еңбектері қолжазба күйін­де аудандық мұражайдың кітап қоры­нда сақтаулы қалды.

Жетібай ақсақалдың соңынан ерген жанашыр інілерінің бірі Жәнібек Қожық өз мақаласында атамыздың еленуге тиісті еңбектерінің мол екендігін баса көрсетіп, баспадан басылып, көпшілік назарына ұсынылса, көрінгеннің қо­лында кетпей, ақсақалдың көзі тірісін­де қалың көпшіліктің пайдалануына берілсе деген ұсынысы айтылған еді. Алдағы уақытта қолжазба күйінде қалған автордың еңбектері жарыққа баспадан шығып, келер ұрпаққа өткеннен жеткен ұлы құндылық болып қалар деген үміттеміз.

Автордың бірінші баспадан шыққан томдық кітабы ­ «Тіл таңбалы Адай­дың ақындары» еңбегі (1000 бет). Бұл жинаққа Абыл, Нұрым, Ақтан, Қаша­ған, Аралбай, Өскінбай, Сәттіғұл, Сүгір бастаған 45 ақын аталарымыздың сөз мұралары енген. Жинақ Маңғыстау ақындарының энциклопедиясы де­сек, артық айтқандық емес. Кітапта көптеген белгілі және беймәлім автор­лардың шығармалары мен өмір де­ректері, бұған дейін жария болмаған мұрағат құжаттары, үнжазбалар мен қолжазбалардың негізінде толықтыр­ылып берілді. Сонымен  бірге  кей­бір ақын-­жыраулардың бұрыннан сақталып қалған жеке суреттері жаңартылып, кейбірінің бейнелерін беруде маңғыстаулық суретшілер Алтынбек Тілегенов пен Келімберді Сарбасовтың ел аузындағы баян­дау тәсілімен салған нұсқалары пай­даланылды. Бұған дейінгі 1995 жылы жарық көрген «Жыр­-Дария» кітабында 25 ақынның шығарма­лары қамтылса, бұл жолы 52 ақын­ жыраудың еңбегі енді. Шығарма­ларда кездесетін діни сөздердің мағыналары анықталып, көне түркі, кейбір араб, парсы тіліндегі мәтін­ cөздерге түсінік берілген. Кітап кез-келген оқырман үшін түсінікті, жатық тілде жазылған. Рухани мұраға қызыққан адам бұл жинақтан ата­-бабаларымыздың сөзінің нәрін, азаттықты аңсаған арман-­тілегін, діні мен ділін бойына сіңіре алады.

Ж.Жылқышыұлының екінші кітабы - 12 томдық «Адай шежіресі» жина­ғы. Бұл тарихи шежіре кітапты ақ­ сақал 1994 жылы бастап, 2004 жы­лы  жазып, аяқтаған болатын. Бұл  жинақта атамыз Адайдан бастап тараған аталарымыздың есімдерін жариялаған. Кітап тек  адам  атта­ры жазылған шұбалаңқы шежіре емес, бес ғасырдың тарихын баян еткен құнды қазына. Онда Адай атадан тараған бахадүр батыр­лар, қайыртпай кеткен ақындар, ел бастаған көсемдер, сөз бастаған шешендер, әнші-жыршылар, күйшілер, көріпкел­-емшілер, әули­елер, ит жүгіртіп, құс салған аң­шылар, тастан түйін түйген тамшы­лар, зергерлер, шымырау қазған құдықшылар, мешіт ұстаған молда­лар, қара қылды қақ жарған билер, жауырыны жер иіскемеген балуан­дар, ат баптаған сейістер, шежіреші ақсақалдар, тарихтан ұмытылып, өшіп бара жатқан оқиғалар – бәрі кең көлемде қамтылған.

Зерттеушілердің пайымдауынша, Адай тайпасы қазақ руының ішіндегі ел болып қалыптасқан ең жас ру болып есептеледі. Тайпамызға есімі берілген Адай бабамыздың дүниеге келгеніне енді бес ғасырдан астам уақыт өтті. Солай бола тұра, өз ұрпақтарының қазақ руларының  арасында  ерлігі мен өрлігі, ынтымағы мен бірлігі ай­тулы болып танылуы, өздерін таныта білуі -­ біз үшін үлкен мақтаныш. Тарих үшін аз ғана уақыт ішінде өзіндік әдет­-ғұрпын, салт-­дәстүрін, мәдениетін қалыптастырып үлгерген іргелі елге айналуы ­ бізге, бізден тараған ұр­пақтарымызға үлгі болуы тиіс. Біз өз ұрпақтарымыздың сол ата­-бабалары­мыздан мирас болып қалған әдеби, мәдени, рухани мұраларымызды болашақ ұрпаққа аманат етуіміз қажет. Осыншама мол қазынаны жинау, оны қағаз бетіне түсіріп, кітап етіп шығару ақсақалға оңай болған жоқ. Бұл ең­бекті жазу жолында Жетібай атамыз Қазақстанның түкпір­-түкпірін тегіс аралады. Сонымен қатар Тәжікстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қарақалпақ елін, Ресейдің көрші облыстарындағы ағайындарға барып, осы кітапты жи­нап шықты.

Дегенмен автордың көзі тірі кезін­де ел белсендісі Мұхтар Тайжанның қолдауымен  «Адай шежіресі» жинағы 9 том болып 2014 жылы басылып шықса, 2016 жылы ақсақал өмірден өткен соң «Тіл таңбалы адайдың ақындары» шығармасы жарық көрді.

Жетібай Жылқышыұлы - ­халқы қи­налғанда қасынан табылған, аталы сөзімен қамыққан жұртын жұбатқан, ел тағдыры сынға түскенде ханға да датын айта алған, елінің ше­жіресін келер ұрпаққа аманат еткен ел ақсақалы. «Ол -­ Адай елінің 500 жылдық тарихын жинақтаған ше­жіреші ғалым» деген баға берсек те артық айтқандық болмас. Сондай­-ақ Жетібай Жылқышыұлы «Батаменен ел көгерер» облыстық байқауында бас жүлде алған Маңғыстаудың батагөй ақсақалы.

Жетібайдың ұлы Марат ол кісінің батагөйлігі жөнінде: «Әкем қонаққа барар болса, түні бойы бата шығарып, сол батасын сағат үш-­төртке дейін жаттап отыратын. Әкемнің берген батасына ешбір бата тең келмейді ғой, шіркін!» деп еске алып отырады.

Жетібай Жылқышыұлы қолжаз­басында бірнеше тақырыпқа арнап баталар жазып кеткен екен. Атап ай­тар болсақ, «Нәресте сәбиге бата», «Тұсау кесер бата», «Жас ұланға бата», «Туған күн иесіне бата», «Оң сапарға ақ бата», «Жас жұбайларға бата», «Ұзатылған қызға бата», «Құда күткенде айтылар тілек», «Тілек бата», «Ақ тілеулі бата», «Дастархан бата­сы», «Наурыз бата», «Ғибрат бата», «Шаңыраққа бата», «Ораза айтқа бата», «Құрбан айтқа бата», «Отау шыққан жастарға бата», «Жастарға ғибрат бата» сияқты тілек, баталар.

«Ауылыңда ақсақалың болса, жаз­улы тұрған хатпен тең» демекші, Жетібай Жылқышыұлы ­- адай елінің маңдайына біткен баға жетпес бай­лығы. Өзінің артына өлмейтін шежіре қалдырған оның еңбектерін өскелең ұрпаққа таныстырып, мұра етіп жет­кізу­ - барлығымыздың міндетіміз, әрі бізге қалған үлкен еңбек, алтын қор деп бағалай білуіміз қажет. Жетібай Жылқышыұлының еңбектері мен қолжазбаларынан құралған көрме Маңғыстау аудандық мұражайында сақтаулы тұр.

Г.ЖҮНБАСОВА, Маңғыстау аудандық мұражайдың директоры