Бұрын-соңды ешбір тілге аударылмаған «Жаһан нама» қазақша жарық көрді

Жақында өлкемізге белгілі парсы, ағылшын тілінің маманы Нияз Тобыштың аудармасымен жарық көрген «Жаһан нама» атты кітаптың Мұнайлы ауданында таныстырылымы өтетінін естіп, өзімен арнайы сұхбаттастық. Кітаптың алғысөзінде: «Бүгіндері [бұл] кітап парсы тілінің қазынасын іздеушілер мен жанашырлары үшін жетінші ғасырдың басынан қалған парсы тіліндегі біртұтас мәтін ретінде де, сонымен бірге сегіз жүз жыл бұрынғы Иран мен бүкіл әлем қоғамдастығынан өте сирек кездесетін ақпараттар жинақтаған тарихи география есебінде де құнды. Сонымен бірге сол дәуірдегі Иран қоғамынан және көршілес тайпалардан, солардың ішінде Хатаның, Оғыздың, Маңғышлағтың, Жазырдың, Халадждың, т.б. қоныс аударуларынан, және де шәһарлардың жазбаша мен ауызша тілдерде әртүрлі аталулары, және де Бәсрада орнатылған теңіз суының көтерілуі мен қайтуын пайдаланатын жел диірмені туралы, суық климатты солтүстік аймақтардағы отты астынан жағатын монша тәрізді үйлер туралы мәліметтер бар», - деп жазылған. Ал, кіріспесінде кітап туралы: «Европалық ғылыми әдебиетте Жаһан нама жөніндегі мәліметтер алғаш рет 1862 жылы белгілі француз арабтанушысы Реноның  Жаһан наманың париждік қолжазбасынан азғантай үзіндінің мәтіні мен аудармасын, шығарманың атын көрсетпей, келтірген даталанбаған хаты жарияланғанда пайда болды» делінген. «Осы кезге дейін градустық торы бар тек екі мұсылман картасы белгілі еді: Хамдаллах Мұстауфи Ғәзвинидің географиялық шығармасы Нозһәт-ол-ғолубқа (740/1339-40 жылдар) жасаған картасы және Хафиз-и Абрудың географиялық еңбегіндегі (823/1420 жыл) карта. Мұхаммед ибн Нәжиб Бәкранның картасы Хамдаллах Мұстауфи жасаған картадан 130 жыл бұрын істелген және бізге белгілі градустық торы бар ортағасырлық әлем картасының ең көнесі болып табылады. Алайда Мұхаммед ибн Нәжиб Бәкранның картасы Птолемей карталарына қарағанда бір қадам ілгері басу еді» деп жазыпты Ю.Е.Борщевский. Қолжазбаның көшірілген датасы - 28 рамадан 663/ 1265 жылдың 15 шілдесі. Көшіруші - Масғұт  ибн Мұхаммед ибн Масғұт Кермани. - Нияз аға, еңбегіңіз жемісті бола берсін! Оқырмандарға жалпы кітап туралы, оны аударуға не себеп болғанын айтып берсеңіз? - Басында бұл үлкен 3х3 9 шаршы метр ақ матаға сызылған Мұхаммед ибн Нәжиб Бәкран атты ғалымның сызған картасы. Картаның ішінде ондаған, жүздеген түстер, белгілер болған. Мысалы, тауды – қоңыр қызыл, суды – көк түспен, теңізді - жасылмен белгілеген деген секілді. Сол түстерді, сол белгілерді түсіндіру үшін ол кісі шағын кітап жазып, ол еңбегін «Жаһан нама» деп атаған. «Жаһан нама» - әлем кітабы деген сөз. Ол әлемнің алғашқы географиялық кітабы 1208 жылы жазылған. Қазір оған 810 жыл болып отыр. Ол ешбір тілге аударылмастан ұзақ жылдар бойы осыны мен кездейсоқ Болат Көмеков деген тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик, араб тілінің маманымен осыдан 10 жылдай бұрын танысқанмын. Ол кісі: «Мен жас кезімде Ленинградқа барып жүргенімде сол жердің үлкен шығыстану орталығында осы кітап-қолжазбаны көріп, көшірмесін алып келгенмін. Менің қолымда жатқанына да 40-50 жылдай болды» деген. Екеуміз келісіп, мен бұл еңбекті аудара бастадым. Маған әрине, оңай болған жоқ. Өйткені ол – қолжазба. Қолжазбаны аудару әруақытта оңай болмайды. Оның үстіне сол кезде, демек бұдан 810 жыл бұрын, Иранда ғалымдар мен ақын-жазушылар арасында қолжазбада бір үлгі пайда болған екен. Әр кезде киім т.б үлгісі сәнге айналатыны болады ғой, сол сияқты қолжазбада араб әріптерінің жоғарылы-төменді нүктесін қоймайтын үлгі сәнге айналыпты. Бұл кітап сондай үлгі сәнге айналып тұрған заманда жазылған дүние екен. Мен оны көпке дейін оқи алмай қиналдым. Көп іздендім, интернеттен  іздедім. Осыдан шамамен, 55-60 жылдар бұрын, Мұхаммед Амин Рияхи деген Теһран университетінің үлкен ғалымы, парсы тілінің маманы, профессор 1962 жылы 2 жылдай уақытын сарп етіп, осы кітапты толық жазып шығарған екен. Мен кітаптың осы нұсқасын, осы заманның әрпімен астына, үстіне нүктесін қойып, адам түсінетіндей қылып, қайта жазыпты. Оны біреу көшіріп, түптеп, тыстап шығарған екен, маған соны біреу жіберіп, мен 2 кітапты салыстыра отырып, 2 жылда аударып шықтым. Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігінің фундаменталды жобасына «Елдің зияткерлік әлеуеті» Басымдығы бойынша 2012 жылғы грантын жеңіп алды. Сонымен бұл еңбектің үстінде 2012, 2013, 2014 жылдары жұмыстандық. Мен оны әуелі қазақ тіліне аударып қойғанмын, кейін  өзімнің мамандығым болғасын, ағылшын тіліне де аудара бастадым. Бұл еңбекті аудару барысында, ұзақ уақыт жергілікті өлкетанушы ақсақал Алқажан Еділханның көп еңбегі сіңді. Аударманың 2 бөлімін бітіріп жібергесін, Болат аға, меніңше оны біздің қазақшамыздан орысшаға аударған. 2014-тің аяғында гранты бітті. Арада 3 жылдай демеуші таба алмай қиналдық. 2018 жылы маусым айының соңғы күні мені облыс әкімі Ералы Тоғжанов мырза шақырды. Одан 7 ай бұрын, 2017 жылдың желтоқсанында мен «Қоғамдық кеңеске» барып, жағдайымды айтып, арызымды беріп кеткенмін. Әңгімеден әңгіме шықты. Маңғыстаудың географиясы, Каспий теңізі, сол кезде осы жерде өмір сүрген түрікмендердің жағдайы әңгіме болды. «Нәке, бұл кітапты шығарамыз. Тамыздың 12-сінде Саммит болады. Соған бес елдің президенттері келеді. Ар жағы Ираннан шыққан дүние ғой, соған дейін әдемілеп шығарып, біреуін Иранның президентінің қолына ұстатып жіберейік» деді. Сөйтіп, әкімдіктің қаржылай көмегімен, 25 күндей жүріп, тамыздың 9-ында, Саммитке 3 күн қалғанда, Алматы қаласындағы «Тоғанай Т» баспасынан 408 беттік кітап болып, 15 данасы ғана шықты. Оның менің қолымда 1 данасы ғана қалды. Таратып айтатын болсақ, бұл кітап 20 тараудан тұратын үлкен дүние. Бір тарауы - көлдер, бір тарауы - мұхиттар, бір тарауы мұхит ішіндегі - аралдарға байланысты болса, 14 тарауы – «Елдердің қоныс аударуы» деген тақырыпқа арналған. Соның ішінде, бірнеше ұлт пен ұлыстың атауларының арасында «Маңғышлақ» деген бір сөз бар. Маңғыстау емес, Маңғышлақ. Нияз аға айтқандай, аталмыш кітаптың 52 бетінде: «Маңғышлақ - бұлар түркілердің бір қауымы. Ғоздармен (Оғыздармен) арада болған келіспеушілік олардың бұрынғы өз жерлерінен кетуіне себеп болады. Абескун көліндегі (Каспий теңізі) Қара тау маңына келіп орналасады, өйткені бұл аймақта жайлы өрістер мен суы мол бұлақтарға тап болады, қоныстанады. Оларды «Маңғышлақ елі» деп атайды, олардың ұлығы «Хан» делінеді» деп жазылыпты. - Еңбектің құндылығын алғысөзінде айтыпты, ал біз үшін, қазақтар үшін маңызы неде? - Бұның маңызы неде десек, бұл кітапты әлемнің алғашқы кітабы деп есептесек, бұл кітапты біздерден, қазақтардан бұрын ешбір ұлт ешқандай тілге тұтасымен аудармаған. Орыстың Ю.Е.Борщевский деген ғалымы аздап жұмыстанып, кіріспесін жазып, болашақта аударам деп жүр екен, бірақ көп ұзамай өмірден озып кетіпті. Сол кітапты, аталар қолдап, үлкен дүниенің, киелі Маңғыстаудың жерінен менің аударуыма, Алла бұйырып тұр екен. Мен соны - қазақ, ағылшын  тілдеріне аудардым. Ғылыми жетекшім Болат Көмеков менің қазақша аудармамнан орысшаға тәржімалады. Бұл қазақ болып, Қазақстан болып қуанатын жағдай, өйткені бұл бұрын-соңды ешбір тілге аударылмаған дүние. Мен осы дүниені аударып болғасын, Астанаға жолым түскенде, Қазақстандағы Иран ислам республикасының елшілігіне барып, бастығымен сөйлестік. Бұл кісілер маған уәде берді. «Сіз бен жетекші ұстазыңызды Теһранға алып кетеміз. Ол жерде үлкен халықаралық деңгейде үлкен конференция өткіземіз. Сосын сіздерге ғылыми атақ, шапан береміз. Өз қаражатымызбен алып барып, әкелеміз деген. Бірақ, өкінішке орай, олар уәдесінде тұрмады. Енді Мұнайлы ауданында кітаптың таныстырылымын өткіземіз, содан соң, осы айдың соңына дейін 2000 данасын шығарамыз. Әуелі осы Ақтауда тұсаукесерін өткіземіз, сосын, Алматы не, Астанада кешегі кеңестер одағының үлкен ғалымдарын жинап, конференция өткіземіз деп жоспарлап отырмыз.

Үміт ЖӘЛЕКЕ