«Маңғыстаудың көзі тірі энциклопедиясы...»

Әбілқайыр Спан Қазақстанға белгілі жазушы, журналист, өлкетанушы. Ол Маңғыстау өлкесінің әдебиеті мен өнерінің тарихы тақырыбын көтерген, жүздеген саяси қуғын-сүргін құрбандарының есімін жаңғыртып, ақтауға ат салысқан қаламгер. Қазақ және орыс тілдерінде шыққан 30-дан аса кітаптың авторы. Назарларыңызға Әбілқайыр Спанмен сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.

- Әбеке, «Жұлдыздар отбасы» атты республикалық журналдың былтырғы қазанда шыққан 20-санында сіз туралы осылай депті. Дәлірек айтқанда сізді ел осылай мадақтайды дегенге келтіреді. Оған қалай қарайсыз?

– Иә, солай деп жазып жіберіпті. Мақтаған жақсы ғой. Кім жек көреді оны. Онысы үшін басылымға рақмет.

– Ол сөз қазақ суретшісі Сердалы Бекшорин (1820–1892) туралы болған суретшінің шөбересі Қаражан Сердалиевпен әңгіме-сұхбатта айтылыпты. Сұхбаттан білгеніміз сіз Сердалыны да зерттеп бірнеше мақала жазыпсыз. Алдымен осы суретші туралы аздап тоқталып өтсеңіз.

– Сердалының руы әлім ішінде төртқара. Би, шешен, суретші, төртқара руының правителі. Үкіметтен алған шені – зауряд-хорунжий. Үкімет ол кезде азаматтық қызметтегі чиновниктерге осындай атақ беретін. Зауряд соны білдіреді, ал хорунжий – кіші офицер, біздің лейтенант дәрежесінде.

1860 жылы Батыс Қазақстаннан Санк-Петербургке 10 адам депутация  барады. Бірі  –  Сердалы. Топ басшысы әрі тілмашы – Орынбор губернаторының көмекшісі Лев Плотников. Топ тамыздың 9-ында патшаның қабылдауында болады. Суретке түседі. Қаланы жақсылап аралайды. Табиғатынан зерделі Сердалы көргендерін суретке сала жүреді. Өте қызыққаны Карл Брюлловтың эрмитажда сақталған «Помпейдің ақырғы күні» картинасы. Л.Плотников оны Сердалы жадқа көшіріп салды дейді. Көргенін есінде сақтап, соның жады бойынша көшірмесін салу – бұл енді нағыз хас таланттылық. Санк-Петербургта топ Шоқан Уәлихановпен кездеседі. Шоқан ол туралы елге жазған хатында замандасы Г.Обручевқа айтады. Суретші Сердалыға тоқталады. Шоқан сонда оған сағатын сыйлапты. Ол сағаттың қорабы Қаражан Сердалиевте сақтаулы. Мен оны көріп «Қазақ әдебиетіне» мақала жаздым ертеректе. «Жұлдыздар отбасында» Ә.Спанов бұл тақырыпта 4-5 мақала жазды дегеніндегі алғашқы жазба сол. Сол кезде осыны тілге тиек етіп КазТАГ мен туралы арнаулы мақала жазып, ол республиканың біраз мерзімді басылымдарында жарияланған.

Бізде қазақтың алғашқы суретшісі Шоқан, сосын оның інісі  Мақы  Уәлиханов  делініп келді. Шоқан сурет салды, бірақ оның салғандары эскиздер ғана. Ал Мақы болса – Сердалы Санк-Петербургта жүргенде ауылда ойнап жүрген 10 жастағы бала. Екеуінің жас айырмашылығы аттай 30 жас. Осыдан-ақ ақиқат шыға келмей ме?! Мені Сердалы тақырыбына жетелеген Л.Плотниковтың, Ш.Уәлихановтың, соларда айтылған деректерге сүйеніп қалам тартқан Ә.Марғұлан, Ә.Әлімжанов, А.Сатаев, Ә.Ахметовтердің жазбалары.

– Енді біліп отырмыз, Сердалы салған суреттер белгісіз. Әлі табылмаған. Аталған журналдағы сұхбатта «олар қайда болуы мүмкін?» деген сауалға сіздің тұспалыңыздың дұрыстығы меңзеліпті. Бұған не айтасыз?

– Екі Плотников болған. Бірі Лев те, екіншісі Владимир Николаевич Плотников (1832–1885). Екеуі тумалас. Соңғысы – кәсіпқой суретші. Ресей географиялық қоғамы Орынбор бөлімшесінің мүшесі. Оның қазақтың салт-дәстүрі туралы 1859–1862 жылдары салған 253 суреті бар альбомы Ресей Ғылым академиясының этнография мұражайында сақтаулы. Альбом кезінде Москвада өткен арнаулы көрмеге қойылып, күміс медальмен марапатталған. Осындағы суреттердің біразын В.Плотников қазақ жайын өте жетік білетін Сердалыға сұраныс беріп салғызуы не салған суретін пайдалануы әбден ықтимал. Шынында да бір ғана суретшінің айналасы 3-4 жыл ішінде 253 суретті және бөгде халықтың ұлттық ерекшелігі туралы салып шығуы ақылға да сыймайды емес пе?! Альбом бар, суреттер тұр дедік. Әдетте суретшілер дәстүрінде салған суретінің соңына оң бұрышына авторының аты мен әкесінің есімінің бас әрпі елеусіздеу түсіріледі. Мына альбомда оның сурет сыртына жазылып жіберілуі мүмкін. Осыған арнайы маман зер салса сурет авторы, яғни Сердалы Бекшорин мұрасы табыла кетеді. Альбомның мұражай куәландырып берген құжатымен ала қойса бітті. Мен суретші маман емеспін. Әуесқой, зерттеуші журналист, жазушы ғанамын. Негізгі тақырыбымның аясы – өзімнің Маңғыстауым ғана. Плотников альбомына «онда біздің өңір туралы ештеңе жоқ па?» екен деген әуесқойлығым апарып жүр. Мемлекетімізде ғылыми зерттеу институттары, мұражайлар, өнер зерттеушілері бар ғой. Сердалының – қазақтың шын табиғи талантты суретшісінің бар мұрасын тапсын солар, шығарсын. Президентіміз «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жасап беріп, жұмыс жасаң деп отыр емес пе?! Ендеше, тиісті жұмыстарын жасауы керек.

– Журнал сізді «Маңғыстаудың көзі тірі энциклопедиясы» атанған деп жазыпты. Бұл атаққа қалай, қашан, кімнің айтуымен ие болып жүргеніңізді білсек деп едік.

– Осы сұраққа жауап бермей-ақ қойсам қайтеді. Себебі жауап артынан «Мені ол ағам осылай деп мақтап еді» деп күпіп жүр мына неме деген жаманаттың, бөспе сөздің іліне жөнелуінен сақтанамын. Рас, олай делінгені. Аталған басылым сол сөзді дерек етіп пайдаланып отыр. Ол айтылғанды естігендер осы ел ішінде де бар еді ғой. Ерінбесе айта жатар, жаза жатар. Бәрін уақыт иелігіне тапсыралық.

Әңгімелескен Кенже БӘЙІМБЕТ

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.