Қазақстан егемендік алғалы бері әлем елдерінің басым көпшілігімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Солардың ішінде Каспий теңізі арқылы шекаралас Иран Ислам Республикасы. Аталған елдің Астанадағы елшігімен қатар, Ақтау қаласында консулдығы бар. Екі арасында дипломатиялық және экомоникалық байланыстың одан әрі дамуына алтынкөпір болып отырған Иран Ислам Республикасының Ақтаудағы Бас консулы Ғоламреза Хашемимен mangystaumedia.kz тілшісі арнайы сұхбаттасқан болатын.
- Бүгінде Қазақстан мен Иран Ислам Республикасы арасында тығыз экономикалық байланыс ортатылған. Осы орайда сіздер қандай тың экономикалық жобалар дайындап жатырсыздар?
- Иран Ислам Республикасы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы елдердің бірі болды және осы кезеңде екі ел арасындағы қарым-қатынастың барлық өлшемдерінде өсу үрдісін байқадық. Сауда-экономикалық қарым-қатынастардың, тасымал мен транзиттің өсуі мен ілгерілеуі екі елдің жоғары лауазымды тұлғаларының үнемі назарында болды. Қазақстан Президенті Қ.Тоқаевтың өткен жылғы Иранға сапары барысында екі ел арасындағы сауда және көлік қатынасын дамыту үшін екі ел президенттері арасында жақсы келісімдер жасалды. Екі ел экономикалық және сауда қарым-қатынастарының көлемін жылына 3 миллиард долларға дейін ұлғайтуға ниетті екенін мәлімдеді. Екі ел азаматтары үшін 14 күндік визасыз режим келісіліп, жүзеге асырылды. Қос мемлекет арасында бірлескен экономикалық және консулдық комиссиялар өткізіліп, ынтымақтастықты дамыту бойынша жақсы келісімдер күн тәртібіне қойылды. 19-шы Бірлескен экономикалық комиссия келесі айда Тегеранда өтеді деп жоспарланған. Екі ел арасындағы сауда байланысының көлемі 2022 жылы 2021 жылмен салыстырғанда 20 пайыздан астам өсті. Биылғы жылдың алғашқы 6 айының статистикасы екі ел арасындағы коммерциялық және экономикалық операциялар көлемінің өскенін көрсетіп отыр. Иран мен Қазақстанның экономикаларында екі елдің өсуі мен дамуында бір-біріне көмектесетін көптеген толықтырушы қуаттар бар. Бұл мүмкіндіктер анықталып, ескерілуі керек. Соңғы жылдары ирандық компаниялар Қазақстанда жол құрылысы, шахталарды пайдалану, ирригациялық жүйені жақсарту, телекоммуникация және ақпараттық технологиялар салаларында бірнеше жобаны жүзеге асырды. Ираннан Қазақстанға экспортталатын маңызды тауарлардың қатарында цемент, полимер түрлері, құрылыс материалдарының түрлері, өнеркәсіптік машиналар, кілемдер мен маталар, құрғақ жемістер, сүт өнімдері мен жемістер бар.
- Ақтау қаласы арқылы Иран Ислам Республикасымен тығыз тұрақты байланыс бар. Осы ретте сауда-саттық бойынша алдағы уақытта қандай жобалар жүзеге асырылады?
- Иран Ислам Республикасының мәлімдеуінше, Ақтау қаласы мен порты екі елдің экономикалық және көлік ынтымақтастығын дамытуда маңызды рөл атқарады. Ақтау Иранның Еуразия аймағына кіретін ең маңызды қақпаларының бірі болып саналады. Осыған орай, Ақтаудағы Иранның Бас консулдығы алғашқы Бас консулдық ретінде 2011 жылы ашылды. Ақтау қаласының географиялық орны тасымалдау мен транзит, оның ішінде Солтүстік-Оңтүстік дәлізін нығайту мен дамытуда маңызды рөл атқарады. Бұл мәселе екі жақты тиімділік болып табылады. Бірнеше жыл бұрын Қазақстан Бандар-Аббаста (Иранның Парсы шығанағындағы ең ірі сауда порты - ред.) консулдығын ашты. Сондай-ақ Иранның Каспий теңізі кеме қатынасы компаниясының өкілдігі Ақтауда ашылып, жұмыс істеп жатқанына жиырма жылдан асты. Ақтау порттары өкілдерінің айтуынша, Ақтау порттарына кіретін кемелердің 70 пайыздан астамы ирандық кемелер. Соңғы жылдары кейбір ирандық жеке көлік компаниялары да Ақтауда өз офистарын ашты. Теңіз тасымалымен қатар, екі ел арасында әсіресе 14 күндік визасыз режимнен кейін Иран мен Ақтау арасындағы әуе қатынасы дамыды. Қазіргі уақытта Сари мен Горган арасында Ақтаумен тұрақты және апта сайынғы рейстер бар. Темір жол тасымалы саласында 2015 жылдан бері Иран-Түркіменстан-Қазақстан арасындағы үш жақты теміржол салынды және белсенді жұмыс істеуде. Дәл осылай автомобильмен тасымалдау да жүзеге асырылады. Айта кететін маңызды жайттардың бірі – Ақтау мен Иранның арақашықтығы. Ақтау мен Қазақстанның батыс облыстарының Астана және Алматы қалаларымен ара қашықтығын, әр түрлі қатынас жолдарының болуын ескере отырып, сондай-ақ әуе (бір сағаттық рейс), теңіз (3 күн), темір жол (4 күн) және жер жол (3 күн) арқылы әр түрлі қатынас жолдарының болуын ескере отырып, Каспий теңізіндегі Иранның жағалау аймақтарымен, бұл артықшылықты екі ел арасындағы іскерлік қарым-қатынастарды барынша дамыту үшін пайдалануға болады. Әрине, қазіргі таңда екі ел арасындағы экспорт пен импорт көлемінің басым бөлігі осы байланыс арналары арқылы жүзеге асады, бірақ екі елде бар мүмкіндіктер көп болғандықтан, қарым-қатынасты арттыруға көңіл бөлу керек. Биыл Маңғыстау облысының әкімі Нұрлан Ноғаев мырза Қазақстан премьер-министрімен бірге Тегеранға барды. Оның Мазандаран және Гүлістан провинцияларына сапары да күн тәртібінде. Иранның Хормозган облысының губернаторы да оны Бандар Аббасқа баруға шақырды. Екі ел билігі арасындағы қарым-қатынастың артуымен екі ел мен Ақтау арасындағы экономикалық және сауда ынтымақтастығы ілгерілеп, дамып келе жатқанына куә боламыз деп сенеміз. Ғимарат салу, қалалық су тазарту қондырғысын салу, азық-түліктің барлық түрін экспорттау, техникалық және инженерлік қызметтерді экспорттау, ғылыми және академиялық ынтымақтастықты кеңейту салаларында ирандық компаниялардың кірісін арттыру қажеттіліктерге сәйкес маңызды салалар болып табылады. Ақтау қаласы мен Қазақстанның батыс облыстарының мәселелерін күн тәртібіне қоюға болады.
- Туризм бағытында Ақтаудан сіздер өз елдеріңізге туристерге қандай мүмкіндіктер қарастырып отырсыздар? Биыл туристер үшін ашылған чартерлік рейстер алда тұрақты түрде ұшатын рейстерге айнала ма?
- Иран - климаттық және географиялық жағдайлары әртүрлі ел. Сонымен, сіз Иранның солтүстік аймақтарында қарды көруге болады және сонымен бірге Иранның оңтүстігінде Парсы шығанағы мен Оман теңізінің суларында бір сағаттық рейспен барып жүзе аласыз. Бұған қоса, Иранның түкпір-түкпірінде жыл сайын халықаралық туристерді тартатын көптеген тарихи-мәдени ескерткіштер мен орындар бар. Парсы шығанағындағы Киш және Ғешм аралдары Иранның туристік аралдарына жатады және бұл аралдарға барудың ең жақсы уақыты - күз және қыс айлары. Сондай-ақ Иранның Каспий теңізінің шетіндегі солтүстік аймақтарында (Гилан, Мазандаран және Гүлістан провинциялары) бірегей жағажай бар. Бұл аймақтарда сізде таулар, ормандар, жасыл жазиралы жазықтар және теңіз бар. Шетелдік туристерден бөлек, Тегеранға жақын орналасуына байланысты (4 сағат) Иранның солтүстік аймақтары, әсіресе мереке күндері отандық туристерді көп қабылдайды. Иранның туристік компаниялары қазақстандық туристерді тартуға дайын екендіктерін мәлімдеді. Менің ойымша, екі елдің туроператорларының бірлескен ынтымақтастығын бастау керек. Иранның туристік тартымдылығы, құнының төмендігі, бағытқа жақындығы, екі ел арасындағы 14 күндік визасыз режим және тұрақты тікелей рейстердің болуы қазақстандық туристерге Иранға бару үшін көптеген артықшылықтар береді. Жол жүру уақыты шамамен бір сағатты құрайды. Биылғы Наурыздан бастап ирандық туристердің Ақтауға сапары да басталды. Биылғы жылдың Наурыз айынан қазан айына дейін Тегераннан Ақтауға тұрақты рейстеріміз де болды. Бұл рейс келесі жылы Наурыздан қайта басталады деп ойлаймын. Қазіргі уақытта Ақтаудан Сари мен Горганға рейстер тұрақты түрде жүзеге асырылады.
- Екі ел арасында алтын көпір болып отырған Каспий теңізі екені мәлім. Алайда бүгінде Каспийдің суы жылдан жылға тартылып жатқаны белгілі. Осы орайда Иран Ислам Республикасы теңіздің экологиялық мәселесіне қатысты қандай кешенді жұмыстар атқаруды көздейді?
- Каспий теңізі осы теңізбен шектесетін елдердің ортақ астанасы және мұрасы және оның барлық жағалау тұрғындары болашақ ұрпақ үшін осы мұраны сақтау үшін бар күш-жігерін аямауы керек. Өкінішке қарай, осы теңіздің игілігін экономикалық пайдаланудың басымдылығына байланысты қоршаған ортаны және оның тірі және бірегей ресурстарын қорғауға жеткілікті көңіл бөлінбейді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жағалаудағы елдер қол қойған алғашқы бесжақты құжат 2003 жылы Тегеран конвенциясы деп аталатын Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау туралы конвенция болды. Жағалаудағы елдер даму саясатында Тегеран конвенциясына негізделген қоршаған ортаны қорғау міндеттемелерін орындауға басымдық беруі керек. Биыл Теһран конвенциясына қол қойылғанына 20 жыл толып, Иран осы конвенция мен басқа да тиісті құжаттардың ережелерін жүзеге асыруға үнемі баса мән беріп келеді. Каспий теңізінің көлемі мен суының айналу тәсілі басқа жағалаудағы елдердің барлық ластануы Иран жағалауларына келеді. Каспий теңізінің ең маңызды ластануларының бірі – осы теңіздің мұнай кеніштерін пайдалану нәтижесіндегі ластануы. Иранның Каспийде мұнайды пайдалану мүмкіндігі жоқ, бірақ ол өз жағалауларында мұнаймен ластануға ашық тұр. Каспий теңізінің қоршаған ортасы мен тіршілік ету ресурстарын қорғау барлық жағалаудағы елдердің ұжымдық шешімін талап етеді. Теңіз деңгейін төмендету мәселесі де осы теңіздің маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл барлық жағалау елдерінің ынтымақтастығы мен назарымен азайтылуы және бұл процестің алдын алу үшін қолайлы шешім күн тәртібіне қойылуы керек.
- Иран Ислам Республикасы әлемде тарихи мәдениетімен ерекшеленеді. Осы орайда сіздер Ақтауда парсы жұртының мәдениетіне қатысты қандай іс-шараларды жүзеге асырасыздар?
- Өздеріңіз білетіндей, Иран мыңдаған жылдық тарихи-мәдени тарихы бар, Иран атауымен түрлі тайпалар мен ұлттарды қамтитын өлке. Иранның мәдени өрісі қазіргі халықаралық шекараларынан әлдеқайда кең және Орталық Азия мен Кавказдың әртүрлі аймақтарында Иран өркениетінің, мәдениетінің, тілі мен әдет-ғұрпының көптеген іздерін көруге болады. Сондай-ақ Иранның әртүрлі аймақтарында тамыры ежелгі Иран дәстүрлері мен ислам дініне жататын түрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер кездеседі. Екі ай бұрын мен Ақтау қаласының тарихи мұражайында, сонымен қатар Шевченко қаласының мұражайында болдым. Осы мұражайлардағы көптеген тарихи және мәдени жұмыстарға ұқсас оларды Иранның әртүрлі аймақтарында көруге болады. Наурыз мерекесіне байланысты әдет-ғұрыптар екі ел арасындағы ең маңызды ортақ салалардың бірі болып табылады. Сондай-ақ қазақ тілінде парсы түбірлері бар мыңдаған сөздер бар. Мұның барлығы Иран мен Қазақстан арасында ортақ тарих, өркениет және мәдениеттің бар екенін көрсетеді және мәдени қарым-қатынастарды нығайту және дамыту үшін пайдаланылуы керек. Иран және Қазақстан университеттерінің кейбір зерттеушілері мен профессорлары қазақ тілінде осы тақырыпта бірнеше кітап құрастырған. Осы бас консулдықтың күш-жігері мен қолдауымен Актау қаласындағы Ш.Есенов атындағы университетінде парсы тілін оқыту кафедрасы мен Иран мәдени орталығы құрылды. Біз екі ел арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықтың кеңеюіне байланысты осы университетте бұрын белсенді болған парсы тілін оқыту мен оқытуды қайта бастауды көздеп отырмыз. Сондай-ақ Иран университеттері түрлі курстар мен салалардағы қазақстандық студенттерге тегін шәкіртақы алуға дайын екендіктерін мәлімдеп, бас консулдық осыған байланысты әкімдік пен университетке қосымша ақпарат жіберді. Соңғы жылдары Ақтауда бірнеше көрмелер, ғылыми кездесулер, музыкалық концерттер өткізіп, осындай мәдени шараларды жалғастырып, көбейту күн тәртібінде тұр. Бұған қоса, бізде Маңғыстау облысында иран-қазақ қауымдастығы да бар. Ертеден осы уақытқа дейін Иран көптеген қазақтар үшін қауіпсіздік пен пана болды. Кейін олардың біразы Қазақстанға оралды. Иранда, әсіресе Горган, Бандар Түрікмен, Гонбад қалаларында қазақтардың үлкен шоғыры әлі де бар. Олардың көпшілігі екі ел арасындағы саудамен айналысады. Бас консулдықтағы әріптестерімнің арасында ирандық қазақтар бар. Бұл Иран мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастардың өсуі мен дамуында маңызды рөл атқаратын екі елдің астаналары болмақ.
Сұхбаттасқан - Ж.Қаржан.