Киелі Маңғыстау өлкесінің құнды байлықтарының бірегейі, кең даланың сәні жабайы арқар, киік, қарақұйрық т.б. аңдарымызды қорғау, оларды келер ұрпаққа сақтап қалу – осы бағыттарда жұмыс жасайтын мекемелердің жұмысы ғана емес, өз елін, жерін, оның табиғатын бағалай білетін, жаны ашитын әрбір азаматтың міндеті.
Облыс аумағындағы жануарлар әлемін қорғау, өсімін молайту, бақылауды жүзеге асыру, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану бағытындағы жұмыстарды үйлестіру барысында атқарылып жатқан жұмыстар төңірегінде облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының басшысы Ғаббас Досатовпен сұхбат жүргізген едік.
– Ғаббас Шаңытбайұлы, бүгінгі таңда облыс аумағындағы жануарлар әлемін қорғау, олардың өсімін молайту және бақылауды жүзеге асыру, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану бағытындағы атқарылып жатырған жұмыстар легіне тоқталсақ.
– Аймақтық өзіндік климаттық жағдайы қоршаған ортаға, оның ішінде сол жерде мекен ететін жабайы жан-жануарлар әлеміне, өсімдіктерге өзіндік әсерін тигізеді. Облыстық жануарлар дүниесі алуан түрлі. Сүтқоректілердің 50-ден астам түрі (Қызыл кітапқа енгізілген үстірт тау қойы (арқар), қарақұйрық, қарақал, итаю т.б.), құстардың 270-тей түрі (Қызыл кітапқа енгізілген ақсұңқар, ителгі, лашын, үкі, бүркіт, сыңқылдақ аққу, қоқиқаз, жорға дуадақ т.б ) кездеседі.
Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетімен «Охотзоопром ӨБ» РМҚК арасындағы «Сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жабайы тұяқты жануарларды есепке алу және оған мониторинг жүргізу» туралы келісім шартқа сәйкес жануарлар дүниесіне санақ жұмыстары жүргізілуде.
2019 жылдың көктемінде аумақтық инспекция, «Охотзоопром» өндірістік бірлестігі және «Қазақстанның биоалуантүрлілікті сақтау ассоцияциясы», ҚР БҒМ «Зоология институты» өкілдерімен бірлесе, «Казавиаспас» ЕС-145 тікұшағы арқылы сирек кездесетін және жойылып бара жатырған жануарларға әуе санағы жүргізілді. Жануарларды есепке алу барысында Маңғыстау облысындағы республикалық және жергілікті маңыздағы 12 ерекше қорғалатын табиғи аймақтар қамтылды.
Біріккен Араб Әмірлігімен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы сирек кездесетін жануарлар түрлерін, оның ішінде құстардың өсімін молайту мақсатында жүргізіліп келе жатырған жұмыстарға сәйкес 2018 жылы Маңғыстау облысы аймағына 500 жек дуадақ құсы ұшырылса, 2019 жылы 600 бас, ағымдағы жылдың мамыр айында 1 100 бас жек дуадақ құсы ұшырылды. Бұл құстарды бақылап, мониторинг жасап отыру үшін спутниктен бақылайтын арнайы қондырғылар орнатылған. Дуадақ құсы Маңғыстауға көктем айларында келіп, ұя салып, жұмыртқа басып, балапандарын өргізіп, күз айларында жылы жаққа ұшып кетеді.
Облыста бекітіліп берілген аң аулау алқаптарында 41 377 бірлік көлемінде аң аулауға лимит белгіленді, бұл өткен жылдармен салыстырғанда 15% артық. Облыс аумағында аң аулау объектілері болып табылатын аң-құстар: қоян, түлкі, қарсақ, үйрек, қаз, кептер, қасқалдақ, кекілік, шалшықшы және қабан.
Ал қасқыр және шибөрі аулау бекітілген стандартқа, регламентке сәйкес мемлекеттік қызмет көрсету арқылы жүзеге асады. Ол үшін заңды немесе жеке тұлға «e.gov» порталы арқылы халыққа қызмет көрсету орталықтарынан немесе үйде отырып та өтініш бере алады. Қасқыр аулауға рұқсат алған тұлғалар жыл соңында инспекцияға аулағаны туралы есеп беруі міндетті. 2019 жылы облыс аумағында 300 бас қасқыр, 602 бас шибөрі аулауға рұқсат берілсе, 2020 жылы 276 бас қасқыр және 540 бас шибөрі аулауға лимит бөлінген.
Инспекция қызметкерлері тарапынан заңнамалар талаптарын қадағалауды тиісті деңгейде өткізуіне байланысты аң аулау маусымы кезінде аң аулау ережесінің бұзылуына жол берілмеуі қадағалануда. 2019 жылы заңсыз аң аулаудың 9 фактісі тіркеліп, хаттама толтырылды.
Өткен жылдың қазан айының 15–27 аралығында Маңғыстау облысы аумағында өте сирек кездесетін Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген арқарға және қарақұйрыққа әуе санағы жүргізілді. Маңғыстау облысында республикалық маңыздағы «Үстірт» қорығы, «Кендірлі-Қаясан» мемлекеттік қорық аймағы, «Ақтау-Бозашы», «Қарақия–Қаракөл» мемлекеттік қаумалдары және жергілікті маңыздағы «Қызылсай» өңірлік табиғи паркі, «Тасорпа», «Манашы», «Көлеңкелі», «Есет», «Жабайұшқан», «Адамтас» қаумалдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтары тіркелген, олардың жалпы аумағы 2,8 млн га. Санақ жұмысына ҚР Білім және ғылым министрлігі «Зоология институты» ғылыми қызметкері, Маңғыстау облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы, «Охотзоопром ӨБ» РМҚК және ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қызметкерлері қатысты. Санақ «Eurocopter» тік ұшағымен жүргізілді. Санақ кезінде облыс аумағындағы барлық ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды тік ұшақпен бақылауға 55 сағат бөлінді.
– Жүргізілген әуе санағы кезінде облыс аумағында аңдардың бұрынғы жылдармен салыстырғанда өсімі қалай?
– Иә, бұрынғы жылдармен салыстырғанда өсімі байқалып отыр. Қазіргі таңда, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда қорғау жұмыстары жақсы жолға қойылған деп айтуға толық негіз бар. «Үстірт» табиғи қорығы, «Қызылсай» өңірлік табиғи паркі және «Кендірлі-Қаясан» мемлекеттік қорық аймағы инспекторлары қорғау жұмыстарын вахталық әдіспен ауысыммен жүргізеді. Бұл қорғалатын аумақ ешқашан иесіз қалмайды деген сөз. Олар кардон үйлерімен, қызметтік қару, рация, дрон және т.б. керекті құралдармен қамтамасыз етілген. Аумақтық инспекция биыл бес жаңа автокөлікпен қамтамасыз етілді. Сонымен бірге «Теңізшевройл» компаниясы тарапынан да демеушілік көмектер көрсетілуде. Атап айтқанда, инспекторларға арналған жүрмелі кардон-вагондармен, рациялар және дрондармен көмектесіп отыр. Жалпы облыс аумағында Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың көбеюіне жергілікті маңыздағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың құрылуы өз септігін тигізіп отыр.
Қазіргі таңда «Eurocopter» тік ұшағымен қорғау жұмыстарына қараша айына жиырма бес сағат уақыт бөлініп, мемлекеттік бақылау, қорғау жұмыстары жүргізілуде. Бұл тік ұшақтың бір ерекшелігі кез келген жерге қона алады. Егерде күдікті автокөліктерді көрген кезде, қонып автокөліктерге тексеру жүргізеді. Алдағы уақытта осылай тік ұшақпен, дронмен (безпилотник) қорғау жұмыстары жалғасын табатын болады.
– Мамыр айы киіктердің төлдейтін мезгілі, жалпы Маңғыстау облысында киіктер қай аумақтарда кездеседі?
Қазақстанда киіктердің Орал, Бетпақдала және Үстірт таралымдары кездеседі. Орал таралымы Батыс Қазақстан облысында, Бетпақдала таралымы Қарағанды, Қостанай, Ақмола облыстарында, Үстірт таралымы Ақтөбе, Маңғыстау облыстары және көрші Өзбекстан Республикасының Қарақалпақстан аумағына өріс жайған. Орал таралымы – киіктердің ең көп таралған өңірі. 2019 жылғы жүргізілген әуе санағының қорытындысы бойынша киіктердің Үстірт таралымы 5000–5500 бас шамасында болды. «Охотзоопром ӨБ» РМҚК-ның Ақтөбе филиалы тікелей киіктерді қорғаумен айналысады. Сонымен киіктерді және Қызыл кітапқа енгізілген жануарларды қорғау жұмысына «Кендірлі-Қаясан» мемлекеттік қорық аймағы инспекторлары жұмылдырылып отыр. Олар 4 Тойота Хайлюкс автокөлігімен қамтамасыз етілген.
– Өңірде Қызыл кітапқа енген аңдарды заңсыз аулағандарға салынатын айыппұлдың көлемі қандай?
– Заңсыз аулағандарға салынатын айыппұл көлемі өте жоғары. Мысалы, бір бас арқарды заңсыз аулаған тұлғаға салынатын айыппұлдың көлемі 17,0 млн. теңгеден 34,0 млн. теңге, ал заңсыз бір бас қарақұйрық аңын аулаған тұлғаға салынатын айыппұл 4,5 млн. теңгеден 9,0 млн. теңгеге дейін барады. Ал бір бас дуадақ құсының шығыны 1,9 млн. теңгеден 5,7 млн. теңгені құрайды және Қылмыстық кодекстің 337-бабы бойынша жауапқа тартылатын болады. Ал аң аулау объектілері боп табылатын аң-құстардың шығыны әр басқа 20 мың теңгеден 40 мың теңгеге дейін барады. Мысалы, қоян, түлкі, үйрек, кекілік т.б. Егерде заңсыз аң аулау ерекше қорғалатын табиғи аумақта орын алса, оның айыппұлының көлемі де жоғары болады.
– Ал шетелдіктерге аң аулау мәселесі қалай жүргізіледі?
– Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 9 қазандағы №745 «Жек дуадақтарды аулау туралы» қаулысына сәйкес 2019 жылдың 10 қазанынан 15 қараша аралығында Маңғыстау облысының «Кендірлі–Қаясан» қорық аймағының аумағында Біріккен Араб Әмірлігінен келген тұлғаларға 86 жек дуадақты аулауға рұқсат берілді. Аумақтық инспекция тарапынан мемлекеттік бақылау жүргізіліп, заңсыз аң аулау фактісі тіркелген жоқ.
– Балық шаруашылығы саласына тоқталсаңыз?
– Маңғыстау облысының Каспий теңізінің Түрікменстан шекарасына жақын Сүйе жерінен Атырау облысының Прорва жеріне дейінгі 1 350 шақырым аралықта мемлекеттік бақылау, қадағалау жұмыстарын жүргізеді. Осы бағытта инспекцияда 2 «Байда» суда жүзу құралы, 9 автокөлік, қызметтік қару т.б. керекті құралдармен қамтамасыз етілген. Облыста 33 балық аулау учаскесі бар, оның 25-і табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілген. Маңғыстауда балық аулау маусымы 15 наурыздан 15 қараша аралығында өтеді. Оңтүстік Каспийде тиісті рұқсатқа сәйкес жылдың басқа мерзімінде де балық аулауға рұқсат берілуі мүмкін. Табиғатты пайдаланушылар Маңғыстау облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасымен келісім шарт арқылы балық аулауды жүзеге асырады. Біздегі кәсіпшілік мақсаттағы ауланатын балықтың түрлеріне сазан, кефаль, судак, селедка, килька т.б. жатады.
– Бекіре тұқымдас балықтарды аулауға рұқсат беріле ме, браконьерлермен күрес қалай жүргізілуде?
– Каспий теңізінде бекіре тұқымдас балықтарды аулауға тиым салынған. Жоғарыда айтылғандай қолда бар техникалармен Түпқараған және Бозашы инспекциясы бөлімдері айналысады. Сонымен бірге ҰҚК Шекара қызметі, Маңғыстау облыстық ішкі істер департаменті табиғат қорғау полициясы қызметкерлерімен бірлескен ісшара аясында жұмыстар жүргізеді. 2019 жылы ішкі істер органдарымен заңсыз бекіре балықтарын аулаған тұлғаларға қатысты 7 қылмыстық іс тіркеліп, 70 тұлғаға әкімшілік хаттама толтырылды. Ағымдағы жылдың 1 сәуірі мен 31 мамыры аралығында Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстары аумағында кең көлемді «Бекіре» акциясы жүргізілуде. Бұл – бекіре балықтарының уылдырық шашатын мезгілі. Осы кезде қорғау жұмыстары күшейтіледі. Биылдан бастап ҚР Қылмыстық кодексіне өзгерістер енгізілді. Бұрын бекіре балықтарын заңсыз тасымалдағандар түрлі себептермен жазадан құтылып кететін. Енді Қылмыстық кодекстің 339-бабына сәйкес түрлі мерзімге жазаға тартылатын болады және бекіре тұқымдас балықтың әр килограмының шығыны 100 айлық есептік көрсеткішті құрайды. Мысалы, тұлға 25 кг бекіре балығымен қолға түсетін болса, келген шығын 6,8 млн. теңгені құрайды.
Өткен жылы «Охотзоопром ӨБ» РМҚК-ның үш инспекторы браконьерлердің қолынан қаза тапқаны баршаға мәлім. Қазір сол браконьерлердің үстінен соттың үкімі шығып ұзақ жылға бас бостандығынан айыру туралы жаза қолданғаны белгілі, кейбіреуіне өмір бойы түрмеде отыру жазасы шықты. Заңға енгізілген өзгерістерге сәйкес заңсыз аң-құс, балық аулағандарға жаза қатал.
Маңғаз Маңғыстаудың маң даласын кезінде мыңдап мекен еткен түз жануарларын, кәрі Каспийдің бекіресін сақтап қалу – қиын мәселе. Сондықтан сирек кездесетін жануарларды баршамыз жұмыла қорғауымыз қажет.
Облыс тұрғындарына айтарымыз, қандайда бір браконьерлік фактілерді естіген, көрген болсаңыз, жергілікті құқық қорғау органдарына немесе аумақтық инспекцияға хабарласыңыз. Сіздерді бірігіп күресуге шақырамыз!
– Сұхбатыңызға көп рақмет!
Кенжебек СЕРЖАНҰЛЫ
Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.
