Таушыққа түскен бомба хақында...

Таушық – түбектегі киелі қоныс. Маңғыстау өлкесінің кәрі шаңырағы саналады. Жан-жағы қара таулармен, ақ таулармен қоршала отырып, шатқалды терең сайға айналып, бір шеті қарт Каспийге тіреледі. Табиғаттың қолайсыз жылдарында құтты қоныс болып, ел басы- на зобалаң әкелген жаугершіліктерде жұртына қорған болған ұлдарын өмірге әкелген әрбір тау-тасында қатпарлы тарихымыздың шежіресі шертіледі.

Жуырда киелі мекен Таушықтың 80 жылдық мерейтойы өз деңгейінде аталып өтілді. Менің де туып-өскен, білім алып, азамат болып жетілген құтты ордам.

Сол жылдары Таушықты тұрғызған жапон тұтқындары мен жер аударылып келген түрлі ұлт өкілдері болатын. Соғыс жылдары Таушықта көмір кен орны ашылған ең бірінші №8 шахта болды. 1–5 аралығындағы шахталар ашылғанымен көмір алынбады. Себебі шахтаның астын су басып кеткен. Сонысына қарағанда Таушықтың асты біз біле бермейтін құпияға толы дария болуы заңдылық болса керек-ті.

Бала кезімізде біздер №7 шахтадан, Таушық 7 жылдық мектебінен 5-6 шақырым жерден 5, 6, 7-сыныпты №7 шахтадан оқыған едік. Таушықтың орталығы Соцгородок ішінен 2-3 жерде және мектептің қасындағы жазғы клубтың, Таушықтың 7 жылдық мектебінің қасындағы 3-4 құлаштай құдықтар болатын. Қоңырау уақытында сол құдықтан малмен қабаттасып, астаудан жамыраса су ішетінбіз. Таушықтың айналасындағы Апажар, Төрорпа, Дәніспан тауының қасындағы фонтон, Доллы апа, кірпіш зауыттың фонтаны, Есекжар сайының ағып жатқан ащыағарының жан-жағы қаулап жыңғыл өсіп тұратын құдықтары бар, ол жер мал бағуға қолайлы болатын.

№6 шахтадан аздап көмір алынған. 6, 7, 8 шахтаның арақашықтығы 1 шақырымдай. Көмір беріп тұрған №7 шахтаға, №6 шахтаның көмірін түйемен, арбамен әкеліп, №7 шахтадан вагонеткаға тиеліп, тар-табанды темір жол арқылы Қапының ішімен Сартас айлағына жеткізіп тұрған. №7 шахта мен Сартастың арақашықтығы 40–45 шақырымдай.

№8 шахтаны су алып кетуіне байланысты көмір алынбаған. Бұл жерде мотовоз, вагонетка, рельстерді оңдайтын және көмір тиелген, көмірден босаған вагонеткалар тіркемелері қаз-қатар орын алып жатты. Ауа райына байланысты қысты күні күртік қардың астында, жазда жауын-шашында қарғын алып кетуіне байланысты жөндеу бригадалары болды.

Бала болсақ та көзімізбен көре қалған жайт, соғыс жылдары №7 шахтадан көмірмен бірге майдандағы жауынгерлерге киім-кешек, аяқ-киім, жылы шұлықтар мен байпақтар жөнелтіліп тұрды.

Менің анам Салқын – Москва қаласында 12 жыл тұрды. Москвада 1 жыл 3 ай тігіншілік курсын бітіріп, Крупская атындағы тігін фабрикасында тігінші болып жұмыс жасаған ең бірінші қазақ әйелдерінің бірі. Әкеміз Байбоз Қилыбайұлы да Москвада 1929-1934 ж.ж. сауда институтын қызыл дипломмен бітірген ең бірінші қазақ азаматы және ең бірінші түлектерінің қатарында болды.

Әкемізді 1936 жылы Англияға елшілікке жібермекші болып тұрғанда Қазақстаннан балық министрлігі ашылмақшы болып, сол министрлікке дайындап қойған екен. Кейін уақытша Гурьев балық комбинатының директоры қызметін атқарды. 5-6 айдан кейін халықты жаппай қызыл өкіметтің солақай саясаты қысып, «халық жауы» деген лақап атпен ұсталып, жазықсыз қамауға алынды.

Дәл қазір жадымда жоқ, 3-4 жылдықтың шамасында республикалық «Ана тілі» ұлттық газетінде «Ұлы Отан соғысында Қазақстан жеріне фашистердің бомба тастаған жері жоқ» деп жазылған мақалаға көзім түсіп кетті.

1942 жылы 7 қарашада Кеңес Одағының 15 жылдығына арналған митингтен кейін түс мезгілінде немістің самолеті ұшып, Таушықтағы кірпіш заводқа 2 бомба тасталды. Орыс халқының мақалы бар: «Слышно где-то звон, не знает где он» деген. Осы кірпіш заводқа тасталған бомба жөнінде әркім әр түрлі пікір айтып жүр. Дәлелді нақты жауаптары жоқ. Жау самолеті бірінші бомбаны кірпіш заводқа тастап, екіншісін Ембі тауының үстіне тастаған тұста бір боталы түйе өлген депті. Оны барып, кім көрген екен?! Таңым бар!

Тағы бір жел сөзді ақпаратта «Қапының ішіндегі рельске тастап, ойрандап кеткен» дейді. Бәрі де шындыққа жанаспайды. Таушықта жарықтық Қалабай Аманиязов деген марқұм жездеміз болды. Зайыбы апамыз Балтекеш Боранбаева. Сол жездеміздің Таушықта «Қалабай айтқан» деген әзіл әңгімелері ел арасында әлі күнге айтылып жүр. Жарықтық жездеміз бірде: «Гитлер пяти минуткісінде штаб бастықтарын жинап алып, ұшына жынданып, Совет одағының көмір шығатын Кузбасс, Донбасты біз жаулап алдық, бұлардың көмірмен жүретін техникасы чем питается десе, жанындағы барлаушылары Таушық деген жерден екі таудың ортасынан түтіні будақтап мотовоз шығады дегеніне әлгі Гитлер жынданып, бірінші Таушықты алу керек, тогда Москва никуда не денется» деген екен деп әзіл-шынын араластырып айтып отырушы еді.

Фашист жауынгерлерінің бомбалаушылардың тапсырмасының негізгі нысаны №7 шахтаның көмір шығаратын шахтасы болуы керек. Кірпіш зауытта сол уақытта күні-түні 2 факель лаулап жердегі №7 шахтаның, түнде сол факельдің сәулесімен үй-үйдің арасы жап-жарық болып көрінетін. Бірінші алау промкомбинаттың иленген сазбалшығымен қалыпқа салып шығаратын кірпішін шамда күйдіріп, ыссыға шыдамды болсын деп өртейтін. Цемент ол уақытта атымен жоқтың қасы. Екінші алау таудың қара тасын өртеп, үй әктейтін әк шығаратын. Осы екі алау жау самолетінің тап- сырмасын өзіне аударған нысан еді. Бірақ бомбалары нысанаға тимей, алшақ-алшақ түскен екен. Сол бомба түскен 2 жерде әлі күнге дейін алып шұңқыр жатыр. Бүгінде сол бомба түскен жерде «Тыныштық» деп аталатын ескерткіш қойылған. Ескерткіш жазуында «1942 жылы 7 қараша неміс фашистерінің бомба тастаған жері» делінген.

Тапсырма орындаушы фашист жауынгері самолетінен №7 шахтаның көмір шығаратын шахтасын аман алып қалған кірпіш зауыттың екі алауы деп түсінген абзал.

Бұрындары әр түрлі жазылған ақпараттарда кірпіш зауытының күні-түні лаулап жанып тұратын екі факелі жөнінде ешкім жазбаған. Бүгіндері ол хақында білетін адамдар жоқтың қасы. Тарихтың аты тарих қой. Өз білгенімді, білмейтіндер білсе, келешек ұрпақтарымызға тарих болып қалар деген оймен қолыма қалам алғаным осы еді.

Сәрсен ҚИЛЫБАЙ,
мұнай-газ саласының ардагері, зейнеткер.
Ақтау қаласы

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.