Мыңжылдықтар құшағындағы Маңғыстау

©

Жастығымның жанына қойған жартылай су құйылған (немесе жартылай су құйылмаған) шыны ыдысыма және менің жасына жетпей иір-шиырға толған маңдайыма соқтығыспай, мұратына жетпейтіндей көрінетін күннің түкті сәулелері кейде тым ерте оятып жіберетіні бар. Бұл – мен үшін қалыпсыз жағдай. Олай дейтінім, түн емшегін түнімен сорып, ой баққан, сырт көзге ұйқы безі ауыратын секілді қияли неме осы бір сәулелердің жамыраған дауыстары шығыс беттен құлағына шалынғаннан-ақ қолындағы қаламын қоя салып, жарықтан қашқан қансорғыштай көрпесінің астына зып береді. Бірақ кей-кейде түкті сәулелер түгіңді күйдіре бастағанда-ақ ол жоспарыңның күл-талқаны шығатынын іштей сезесің. Ондайда ыңырсып жүріп, сырт киімдерімді киінемін. Алайда екі әлемнің шекарасы секілді анау есіктің табалдырығынан аттай бере ұйқы шіркіннің шайдай ашылатынын және білемін. Үш жүз метрге жетер-жетпес жақындықтағы (я болмаса қашықтықтағы) теңіздің иісі есікті ашар-ашпастан танауыңнан ұрса, ұйқының шайдай ашылатыны анық емес пе?! Және мелшиіп тұрғызып қойып, ырымыңның өзін есіңнен шығарып жіберетін табалдырықтың екі әлемнің шекара сызығындай көрініп кететіндігі де өтірік емес қой. Содан соң кешегі күннің ұзына бойына компьютерге қадалып, әбден әлсіреп қалған көзімнің аңғалағында күн сәулелерін доңғалатып жүріп, үйреншікті тротуарлармен таңғы Кетікті аралаймын. Сонда көз алдымда топономикалық аңыздар тіріліп жүре береді. Верещагиннің «Теңіз», «Қарлы даладағы іңір» картиналары мезгілін өзгерткен кейіпте жан-жағымнан қамап, өзіне сіңіріп алғандай күй кешемін. Кенет кәрі Құлзымның былдырлаған сәби толқындарының еңкейгенде жон арқасынан ұшып шыққан ащы иістің тау басындағы Новопетровск қамалынан қалған қирандылар басында айналсоқтап жүргенін сезгенімде әлгі Верещагиннің «Теңізі» «Соғыс апофеозына» қалайша айналып кеткенін байқамай қаламын. Қазір түк білмегендей бейбіт күннің бесігінде тербеліп жатқан қаланың алағайлы-бұлағайлы шақта басынан өткерген апалаң-топалаңы жүрегімді еріксіз жөргегінен аунатып жібереді. Иә, тарихты ұмытуға әсте болмайды. «Тарих халық жадынан шыға бастаған күні қайта айналып келеді» дейтін тәмсіл бар еді. Алайда Маңғыстаудың басынан өткен тарих саналы жанның есінен бұл дүниеде шықпастай болып, бекіп қалары анық. Қандай да болмасын тарихтың қалыптасып, жасалуына кез-келген дүниенің қатыстылығы жат еместігі айтпаса да түсінікті. Сол секілді Маңғыстау тарихының жасалуына орасан зор ықпал етіп, сол тарихтың бастауынан орын тепкен Кетіктің, шағала қанатындай ақ Кетіктің тарихы мыңжылдықтар қойнауынан тамыр тартып жатыр. «Ежелгі Ақкетік – ежелгі Абескүн, Каспий, Хазар теңізінің ең шығыс қақпасы еді. Әзелгі Әсияның Еуропаға жалғасар жалғыз арнасы да сол болатын. Бір қарағанда Кавказ тауы мен Хорезмді, Қырым мен Маңғыстаудың қараойын, Үстірт пен Еділ бойларын су арқылы жалғастырып жатқандай көрінгенімен, Қытай мен Орта Азия, Индия мен Иран саудагерлері әрісі Каталония мен Генуя, берісі Дербент пен Аккермен базарына осы ежелгі аймақ арқылы қатынасқан. Сондықтан да ол жайындағы деректер батыста испан, италиян, неміс, орыс, шығыста араб, парсы, үнді-қытай саяхатшыларының жазғандарынан ұшырасып отырады». Үш тарапты былай қойғанның өзінде Кетіктен Дағаджукке тартылып жатқан, әбден шаршаған ирелеңді жолдың бойы үш ұйықтасаң да түсіңе кірмейтін өткен күннің бұлдыр елестерін алдыңа көлденең тартады да отырады. Анау бір маңайда қылаң беретін Шақпақ ата жерасты мешітінің әңгімесі мүлдем бөлек. Оның ішкі қабырғасында кездесіп отыратын тек қана ашылған алақан таңбасының өзі мені қаншама ғасырлардың тарих шыңырауына лақтырып тастайды. Францияның оңтүстігіндегі Шове-Пон-Д’Арк үңгіріндегі осыдан 30 000 жыл бұрын салынған адамның алақан таңбасынан немесе Аргентинадағы «Қолдар үңгіріндегі» осыдан 9000 жыл бұрын салынған қолдардан еш айырмасы жоқ жан толқытарлық «аялы алақандардың» нені меңзейтінін әлі күнге дейін біле алмай келеміз. Архитектура өнерінің үздік туындысы деуге әбден лайық аталмыш жер асты мешіттерін айтпағанның өзінде Қазақстан аумағындағы ең ежелгі жерлеу орны – Қосқұдықтың тереңіне бойлай алмадық. Қызылқаланы қызғыштай қорғап, көздің қарашығындай сақтап, әлемге «Біздерде мынадай бар, мынадай бар» деп көрсете алмадық. Әлбетте сіз үшін бұл үлкен мұрат та емес шығар, тіпті түкке тұрмайтын нәрсе болып көрінер де. Біз үшін мұндай ғажаптардың әлемге танылуы «жабайы қолдардан» қорғанудың жалғыз ғана жолы. Мәдени мұраны қорғау дегеніңіз «Мемлекет қорғауына алынды» деген қорғансыз тақтайды желдің өтіне шаншып кету емес, айналдырған алты ғалымның басын қосып, өздері білетін деректерді өздеріне қайтара айтып беру де емес, алпыс том шығарып, оны әкімдіктердің жертөлесіне сақтау тіпті де емес. «Өзгеруі жылдам қазіргі заманда бәрімізге ортақ міндет – ата-бабаларымыздың мұрасын шашауын шығармай тірнектеп жинастырып, келер ұрпақ үшін аялап сақтау». Хош. Мен сонда таңғы Кетікті аралап келе жатып, бөлшектердің бүтінді құрайтындығы (немесе бүтіннің бөлшектерден құралатындығы) туралы ойланамын. Бәлкім көпқұдайлықтың нағыз ошағына айналған, бәлкім мұғжизалары пайғамбарлар құдіретінен айырып алғысыз сан-сапат әулиелер қаптаған бағзы Маңғыстауды, ұлы Жібек жолында жатып алып, дүниенің небір қиырынан келген саудагер мен қолбасшы, саяхатшы мен бақсыны көзбен шығарып салып отырған Кетікті ойымда қалыптап, ішінде өмір сүруге құлшынып бағамын. Алайда келмеске кеткен күннің мені ой сыртына шығарып тастай беретіндігі айтпаса да анық. Кейін мынау бір желкілдеп өсіп келе жатқан жеткіншектерге осының барлығын айтатын ағаны іздеймін, жылнамалардан басып суырып, өз тарихына өз көзқарасымен қарайтын ғалымды іздеймін...кейін оны да таппаған соң небір жерде нешеме рет иілген басты сүмірейген қалпында інінің алдына бәрін шама-шарқым жеткенше өзім сезіндірмекке көндігемін. Ол інінің аяқ астынан тарих жасағысы келіп, кеуде керіп жүргендерге, баяғысын есінен тарс шығарып, көктен қос аяғы салбырап түскендерге, тамырын талақ қылып, есі кеткен дүбәраларға жақын жүріп, иісін жұқтырғанын және қалаймын. Қалау дегеніңіздің өзі де белгілі бір дәрежеде қауқарсыздықтың белгісі болса керек. Дегенмен қауқарсыздың тудырушыға, жасаушыға дейін жасаған ең алғашқы қадамдарының бірі. Біз де осы бір үлкен жолайырықта тұрған секілдіміз. Мыңжылдықтар құшағында жатқан Маңғыстау тарихын, мектеп оқулықтарына енбей жатқан Маңғыстау әдебиетін анау бір түкпірден суырып алатын кез келген де шығар. Менің есекдәмем дәл осы жолы Маңғыстау тарихы күл ішінде қайтадан көз ашқан Феникс тағдырын қайталағанын қалайды.

Еділбек ДҮЙСЕН Ескерту: Тырнақшаға алынған дәйексөздер иесі Әбіш Кекілбайұлы