Каспий экологиясы - адамдар қолында

©

Каспий – жағасын бес мемлекет жайлап жатқан көне тарихы талай елдердің ескілікті жазба мұрағаттарында қатталған тұйық теңіз. Бұл айдынның соңғы жылдары мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналуы оның экологиялық апатты аймақ қатарына қосылуына әсерін тигізбей қоймады. Біздің Теңіз бен Қашағаннан бөлек Әзірбайжанның Азери-Чираг-Гюнешли, Шах-Дениз және теңіздің солтүстігіндегі Ресейдің мұнай өндірістерінің теңіздің ластануы мен оның тіршілік дүниесіне тигізетін зардабы айтпаса да түсінікті.

Теңіздің тіршілік дүниесінің өзгеруі, бекіре балық­тардың көптеп қырылуы, уылдырық шашатын көк­серке балықтарының кеміп кетуі, осы теңізде ғана тір­шілік ететін итбалықтың мезгіл­-мезгіл қырылуы, күні кешегі Жайықтағы бекірелердің жаппай тырапай асуы - Каспий теңізі қайраңында кең көлемде басталған бұрғылау жұмыстарының теңізге қауіп төндіруінен орын алып отырған жайлар емес пе деген сұрақ туады.

Теңіз айдынының ластануына әсер етуде оған келіп құя­тын өзендердің үлесі айтарлықтай үлкен. Тек Еділ мен Жайық өзендерінің ағынымен теңізге құятын ластаушы заттектер құрамының өзі теңізге орасан зор зардабын тигізумен келе­ді. Бұл – өзендердің табиғи гидрологиялық режимінің және контрреттеуіштерді пайдаланудың бұзылуы кәсіпшілік балық түрлерінің жүздеген мың тоннасына дейін айырылуға әкеліп соқтырып отырған жайт.

Көптеген сарапшының пікірі бойынша ластаушы зат­тектердің басым бөлігі Солтүстік Каспийге Еділ мен Жайық өзендерінен бөлек жағалау маңындағы мұнай кенорындары мен консервацияланған ұңғымалар себебінен туындап отыр­ғандығы белгілі болып отыр.

2006 жылдан 2016 жылға дейінгі кезеңдерде Қашаған кен­орны нысандарында жүргізілген зерттеулерге қарағанда ауа­ның негізгі ластаушы көзі аталмыш кенорынның А және D аралдарындағы теңіз кешеніндегі бұрғылау, құрылыс монтаж­дау жұмыстары әсерінен болатыны анықталып отыр.

Біз жоғарыдағы пікірді негізсіз айтып отырған жоқпыз, былтыр Солтүстік Каспий жобасының 25 жылдығына орай Қазақстан қолданбалы экология агенттігінің ғылыми­техникалық кеңесінің бекітуімен «НКОК Н.В компаниясы­ның мұнай кенорындарын игеру кезіндегі солтүстік шығыс Каспийдің қоршаған ортасын 2006–2016 жылдар аралығында экологиялық мониторингілік зерттеу» монографиясы жарыққа шықты.

Сол экология, қоршаған ортаны қорғау, география, гидро­химия, гидробиология және т.б. салалар мамандарына, мұнай­-газ саласы қызметкерлері мен жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған бұл еңбекте компанияның өндірістік қызметінің және экологиялық мониторингілік зерттеулерінің даму тарихы, солтүстік­-шығыс Каспийдің табиғи жағдайы, атмосфералық ауа сапасы, теңіз суының сапасы, түптік шөгінділер, фитопланктон, зоопланктон, макрозообентос, су өсімдіктері, ихтиофауна, Каспий итбалығы, орнитофауна мә­селелері қамтылған аталмыш еңбектің 71-­бетінде: «Ластау­шы заттардың көздері – бұрғылау қондырғыларының күштік жабдықтары мен 2000 кВт көтергіш жабдықтар генераторлар болды. Одан басқа, жүзетін тұрғын блоктар – жүзбелі тұрғын кешендер қолданылды. Олардың саны кейбір кезеңде 20-­дан асты» деп жазылған.

Теңізде 22 жылдан бері жұмыс жасап жатқан мекеме туралы айта кетер болсақ,  «Норт Каспиан Оперейтинг Компани» компаниясы (НКОК) 1997 жылғы 18 қарашадағы Солтүстік Каспий бойынша Өнім бөлісу туралы келісім (ӨБК) мен оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар шеңберінде консорциум құрамындағы жеті серіктес компания атынан 11 блокта көмірсутегі қорларын барлау және өндіру жұмыстарының операторы ретінде қызмет атқарады.

Солтүстік Каспий бойынша ӨБК шең­беріндегі  мердігерлік  учаскенің  аумағы 5 600 шаршы шақырым құрайды және Атырау қаласынан оңтүстік-­шығысқа қарай 80 шақырым қашықтықта орналасқан Қашаған алып мұнай кенорнын қамтиды. Сонымен қатар учаскеде Қаламқас­-теңіз, Оңтүстік­-батыс Қашаған, Ақтоты және Қайраң кенорындары бар.

Адамзат қажеттілігі үшін жұмсалатын бір байлықты өндіру үшін екінші байлықты құрбан етуге тура келгенін қайтерсіз? Қазақтың атын әлем алпауыттарымен теңестіруге себеп бол­ған табиғи шикізат – мұнай қорының басым бөлігі теңіз табанында жатқаны белгілі болды.

Батыс Қашағанның мұнай қоры 7 млрд. тонна делінсе, Шы­ғыс Қашағанды қазғанда оның мөлшері одан ондаған есе көп­тігі болжанып отыр. Оған қосымша тағы 6 алаңның зерттелу үстінде екенін ескерсек, Каспийдің түп-­табанын мұнай теңізі алып жатыр деуге келетін болжам.

Енді өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай, мұнайды барлау мен өндірудің жоғары қауіпсіздік талаптары жолда­рын қарастыру қажеттілігі туындап тұр. Міне осы мәселеге, күні кеше ғана Каспийдің статусы анықталып, бес мемлекеттің басшылары бір шешімге келген Ақтау саммитінде баса на­зар аударылып, бірқатар оң қадамға бастайтын келісім­шарттарға қол қойылды.

Қазақстанның, Ресейдің, Әзірбайжанның, Иранның және Түрікменстанның президенттері қатысқан халықаралық Кас­пий маңы мемлекеттері басшыларының бесінші саммитінде тараптар Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі, теңізде эконо­мика, көлік­транзит, экология, қауіпсіздік және басқа да сала­лар бойынша ынтымақтастық орнату мәселелерін талқылаға­ны белгілі. Соның ішінде теңіздің құқықтық мәртебесінің анықталуы теңіз суы табанынан мұнай мен газ құбырын және кабель жүйелерін тарту мәселесі  қаралып,  құжаттың ең маңызды бөлігі 14­-бапта: «Тараптар Каспий теңізінің түбі арқылы су асты кабельдері мен құбыржолдарды төсей ала­ды» деп атап көрсетілгендігіне байланысты жағалаудағы мем­лекеттер Каспийдің түбінде мұнай құбырларын салу құқығын және «Каспий теңізі секторының теңіз түбі мен минералдық ресурстарды бөлудегі жалпыға танылған қағидаттары мен құқықтық нормаларға сәйкес жақын және қара­ма-­қарсы елдің келісімшарттары негізге алына­тын болады» делінген құжатқа сәйкес тараптар теңіз қайраңын тең дәрежеде пайдалану мүм­кіндігіне ие болды.

Теңіздегі шикізатты барлау, оны өндіру, плат­форма мен құбыр төсеу кезінде теңіз суына кел­ген зиянның барлық жауапкершілігі әр елдің өзіне жүктеліп, көмірсутегін өндіру, оны экс­порттауда төтенше жағдайлардың орын алу қаупі басымдығы ескеріліп, қауіпсіздік шараларын қатаң сақтауды жобаларды іске асырушы тарап мойнына алатын болып келісілді.

Осы мәселелерді Елбасымыз бірнеше мәрте халықаралық деңгейде көте­ріп, «Каспий маңындағы барлық мем­лекеттердің стратегиялық мүддесіне, егер кө­мірсутегі қорының шексіз еместігін ескерсек, оларды игеруге кіріскенде бүкіл экологиялық талаптарды сақтай отырып және Каспий теңізінің экожүйесі мен биожүйесін сақтау тұрғысынан әрекет еткен жөн» деп экоқауіпсіздікті алға қою­мен болды.

Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің ха­лықаралық негізде нақтылануы Қазақстан эко­номикасының дамуына ғана емес, теңіздің экожүйесіне қамқорлық көзқарасты күшейте тү­сетіні анық.

Енді теңіз айдынына Қазақстан, Ресей, Әзір­байжан, Иран және Түрікменстан – бес елдің әс­кери күштері мен азаматтық теңізшілерінен бас­қалар теңіз аумағына кіре алмауы себепті теңіз қауіпсіздігі мәселесі оң шешімін тапты деуге болады. Сонымен Каспий теңізінің экологиясын жақсарту адамдардың өз қолында екенін түсіндік.

Үміт ЖӘЛЕКЕ