Ұлттық даралық өзегі – рухани мұралар

©

Ұлттық, халықтық сипаттың негізгі өзегі сол ұлттың ғасырлар бойы жиып-терген рухани мұраларында жатыр. Олай болса, біз бәріміз бір негізден жаратылған адамзаттың ұрпағы екенімізді мойындай отырып, өзіміздің ұлттық дара бітім-болмысымыздан да алшақтай алмаймыз. Ұлттық ерекшелік жойылған жерде адамның идеалды кейпі жоғалады, ұлттық белгілер, эталондар құнсызданады.

Бірыңғайлықтан жалыққан адам баласы түптің тү­бінде тұлғалық даралық­қа, ерекшелікке ұмтылары сөзсіз. Бұндай даралық әрбір ұлттың материалдық мәдениетінде ғана емес, материалдық емес, яғни ру­хани мұраларында,  атап айтқанда салт-­дәстүрінде, тілінде, әдет-­ғұр­пында, өнерінде жатыр.

Жаппай ғаламдастыру топанын­да ұлттық «МЕН­-імізді» сақтап қалудың бірден-­бір жолы – мәдени­-рухани мұраларымыздан айыры­лып қалмау. Ата­-бабаларымыздың «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» деген өршіл рухы басын алдырса да, рухани мұрасын кө­зінің қарашығындай сақтап, біз­ге жеткізді. Ал біз осы аманатты кейінгі ұрпаққа шашау шығармай жалғастыруға дайынбыз ба?

Біз «жасанды интеллект» же­тістіктерін тамашалап жүргенде, ұлтымыздың «шынайы интеллект» жәдігерлері көзден де, көңілден де тасаланып, иесіз қалып жатырған жоқ па?!

Біздер, Ш.Есенов атындағы Кас­пий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университетінің Қазақ тілі мен әдебиеті кафедра­сы ұжымы, облыстық мәдениет басқармасының тапсырысымен бірнеше ғылыми-­ізденіс жобала­рын орындадық, бірлесіп халық­ аралық, республикалық ғылыми­-практикалық конференциялар өткіздік, әдеби жинақтар, конфе­ренция жинақтарын шығардық.

«Қырымның қырық батыры» жырлар цикліне және осы мұраны жырлап жеткізуші М.Сеңгірбек­ ұлына арналған бірнеше рет аймақтық, республикалық, ха­лықаралық конференциялар өт­кізілді. Ұлы мұраны ЮНЕСКО­-ның «Әлемдік мұралар» тізіміне енгізу жөнінде ұсыныстар беріліп, мәдениет басқармасының күшімен құжаттандыру жұмыстары жүр­гізілді. Қаламыздағы гуманитар­лық колледжге М.Сеңгірбекұлы­ның есімі берілді. ҚР БҒМ Ғылым комитетінің гранты бойынша ғылыми жоба орындалып, «Қы­рымның қырық батыры» жырлар циклінің маңғыстаулық іздері» бейнеролигі түсірілді.

Бұл бағдарлама ұлттық руханиятымызды түгендеудің алғашқы кезеңі болды. Негізінен іздеу, та­бу, жинау, жүйелеу, жарыққа шы­ғару бағытындағы жұмыстар жүр­гізілді.

Барымызды жинадық, таптық, шығардық. Бірақ сол бай мұра­мызды әрі қарай қалай сақтаймыз, жаңа буын жас ұрпақтың сана­сына қалай сіңіреміз, жаһандық әлеммен қалай жанастырамыз деген алаңдаушылық ұлт жана­шырларының көкейінде тұрғаны сөзсіз еді. Осы орайда Елба­сының «Болашаққа бағдар: ру­хани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы жарық көрді. Мақа­ланың ең маңызды тұсы – ұлттық код, ұлттық сана, ұлттық  сана­ны жаңғырту, жердің киесі мен елдің киесін ұлықтау, елге тұтқа азаматтардың мәртебесін асы­ру, әлемдік маңызы бар ғылыми оқулықтарды қазақ тілінде «сөй­лету», қазақ тіліне «әлемдік ақ­параттық» мәні бар латын гра­фикасын қолдану сияқты өзекті мәселелерді көтеруінде бол­ды. Әрине, елдің игілігін көздеген бастапқы идея қай кезде де құнды болып саналады, ал оның одан әрі жүзеге асырылуы барлық уақытта ойдағыдай бола бермеуі мүмкін, тіпті жаппай даурығуға, науқаншылдыққа ай­налып кетуі де ғажап емес. Бірақ бастапқы ой қалай да құндылығын жоғалтпайды. Алғашқы даурығу, қызуқандылық басылғаннан кейін адамдар салқын қанды сабырлы мақсатпен жұмыс жасай бастайтын болуы керек.

«Рухани жаңғыру» бағ­дарламасын Маңғыс­тау облысында жү­зеге асыру бойынша өңірлік сараптау кеңесінің ғалым хатшы­сы ретінде жобаларды талқылауға қатысамын. Олардың қатарында өлкеміздің мәдениетіне, әлеуметтік жағдайына үлес қоса алатындай маңызы бар жобалармен қатар, белгілі бір ұйымдардың ағымдық жұмыстары да жоба ретінде ұсы­нылып жатады. Іс-­шаралар жос­парын толтыру мақсатында ұсақ­-түйек күнделікті шаралар да «Рухани жаңғырудың» аясына еніп кетеді. Осылайша жаппай науқан­шылдыққа ұрынатын кездеріміз жоқ емес. Бірақ бағыт пен ниет дұрыс.

Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы осы науқан­шылдықты саябырсытып, сал­қынқандылықпен мақсат құрып, нақты жұмысқа бет бұруға бағыт береді деп ойлаймын. Өзіміздің кім екенімізді еске салады. Кім көрінгеннің  жетегінде  не бол­са, соны мақсат қылып қуалай беретін тұрақсыз әрекеттің иесі емес, салиқалы жұртпыз дегенді ұқтырады.

Мақалада «Ұлы даланың жеті қыры» – қазақ руханиятының негі­зін құрайтын жеті түрлі құндылығы мәселе ретінде көтеріліп, осы мәселені шешудің нақты жобала­ры көрсетіледі. Соның бірі – «Дала фольклоры мен  музыкасының мың жылы». «Бұл жоба аясында бізге «Дала фольклорының анто­логиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әде­биетінің таңдаулы үлгілері – ер­тегілері, аңыз-­әфсаналары, қисса­лары мен эпостары жинақталады. Сонымен қатар қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай жә­не басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын басып шығару қажет», – дейді.

Осы орайда түркі халықтары­ның алтын дәуренінің поэтикалық шежіресі болып табылатын «Қы­рымның қырық батыры» жырлар циклі туралы Маңғыстаудың асыл перзенті Серікбол Қондыбайдың мына пікірі еске түседі: «Қырым­ның қырық батыры» – дала көш­пенділерінің дүниетаным әле­мінде Манас, Алпамыс, Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қорқыт, Көроғлы сияқты алып жырлар қатарында тұр. Бірақ оны наси­хаттау өте төмен деңгейде. «Қы­рымның қырық батырын» Маң­ғыстау жеріне орнықтырудың бір жолы – Маңғыстау мен Үстірттің мәдени ескерткіштер мұражай қорына ұқсас немесе қоғамдық ұйым құрып, әртүрлі тақырыптық материал жинақтап, ұлттық, мем­лекеттік деңгейде «Қырымның қырық батыры» атты парк ұйым­дастыру... Осындай мұражай ұйымдастырып, қырық батырдың ескерткіштерін немесе жырдың жеке оқиғаларының мүсіндік ком­позицияларын ашық аспан астын­ да орналастыруға болады» деп жазған еді. Бұдан 14 жыл бұрын қағазға түскен Серікболдың ел­дік арманының шындыққа ай­налатын кезі келген тәрізді. Ел­басы көрсеткен Ұлы даланың бай фольклорлық мұрасын, поэ­тикалық сарынын, сұлу тілін, батырлық, ерлік, мәрттік, кісілік, патриоттық, киелілік рухын бір бойына жинаған эпостарымыз­ды, ертегі, аңыздарымызды на­сихаттаудың, оны елдің, жердің киесімен байланыстырудың жар­қын үлгісі Маңғыстауда жасалуы тиіс. Ертегілер мен жырлардағы қаһармандар, олар жүріп өткен, соғысқан, қорғаған, қуанып, қайғырған жер атаулары қиял­ ғажайыптан емес, нақты өз жері­мізден, өз ауылымыздан табыла­тынын сезіну жас ұрпақтың санасында үлкен мақтаныш, жер­ге деген махаббат, жауапкершілік қалыптастыратыны сөзсіз. Келер жылы «Қырымның қырық баты­рындай» рухани байлығымызды Сыпыра жыраудан, Өгізбай жы­рау мен Нұрым, Қашағандардан алып қалып, халқына аманаттап үлгерген Мұрын атамыздың 170 жылдығы қарсаңында ұлы жыр­ды қасиетті Маңғыстау жеріне «киелендірудің» (Серікбол) сәті түсіп тұрған сыңайлы.

Елбасы мақаласында: «Ауыз­ша және музыкалық дәс­түрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы керек. Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады» деп далалық мұраны ұрпақ жадына тоқудың заманауи жолдарын да көрсетіп өтеді. Осы орайда хал­қымыздың философиялық ойлау жүйесі мен шешендік сөз үлгісін танытатын жыраулық поэзияны «компьютерленіп» бара жатқан жас ұрпаққа қалай сіңіру ке­рек деген ой туады. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бойын­ша Астанада өткен кезекті семи­нарда біз «Жеті асыл сөз» жоба­сын ұсындық. Жоба бойынша Маңғыстау­ дан шыққан 7 жыраудың «дүние жаратылысы», «ерлік рухы», «ақындық», «атамекен» тақы­рыптарындағы жыр­толғаула­рын ЮНЕСКО-­ның 6 тіліне аударып, суретті сувенир кітап­ша етіп шығару, жыр мазмұ­нындағы оқиғалар мен сурет­темелерге, жыр астарындағы діни­-мифологиялық танымға арналған бейнефильм түсіру көзделген. Жоба ҚР Президент әкімшілігі ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі А.Балаеваның ал­дында қорғалып, қолдауға ие болды. Осы сияқты өңірлік са­раптама кеңесінде қорғалған Ш.Есенов университеті ғалым­дарының Маңғыстаудың киелі географиясын, Жібек жолы ке­руен сарайларын, мифология­сын, жыраулық дәстүрін, тари­хи тұлғаларын, экологиялық проблемасын зерттеуге арналған 20­-дан астам ғылыми жобалар қолға алынып, сәтін салған күні ол мәселе де шешілер. Ең басты­сы: «ата­-бабаларымыздың көп ғасырлық мұрасының цифрлық өркениет жағдайында түсінік­ті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді» деп мақалада айтылғандай, қа­сиетті даламыздың үні де, көзі мен құлағы да болған асыл мұраларымыздың жаһандану­дың топанына жұтылып кет­пей, жаңа жағдайда ұрпақ жа­дында қайта жаңғыратындай мүмкіндікке ие болуы.

Үстіміздегі жылы «Ру­хани жаңғыру» ая­сында облыс әкімі Е.Тоғжановтың тапсырмасы­ мен Маңғыстау облысының мәдениет басқармасы ұйым­дастырған кешенді экспедиция­сына қатысқан этнограф ға­лымдар: «Этнотуризмді дамыта отырып, өңір этнографиясын практикалық зерттеу Маңғыстау өңірін «этнографиялық аймақ», «қазақы аймақ» ретінде тануға толық мүмкіншілік береді», – деп атап көрсетті. Экспедиция барысында Маңғыстаудың же­расты мешіттері, ежелгі портта­ры, тарихи қабірлеу орындары, шыңырау құдықтары, этногра­фиясы зерттелді, Ресейдегі Маңғыстау тарихына қатысты құжаттар көшірмеленіп, талдау жүргізілді. Қазақ танымындағы жылқы культі, түркілердің тари­хи этногенезін құраған сақ, мас­сагет тайпалары мәдениетінің іздері, ежелгі металл өндіру, өңдеу, қолдану белгілері, қазақ халқының қалыптасуындағы Алтын Орда мәдениетінің орны, қазақтың киіну, тамақтану, қарым-­қатынас этикеті, ұлттық, халықтық кәсіп түрлері, өнері өзінің ежелгі болмысымен зама­науи өмірге қалай жалғасқанын көрсететін қаншама дерек­терге куә болдық. Енді, міне, Елбасының мақаласынан кейін «біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгі­нінің және болашағының ір­гелі негіздеріне тікелей қа­тысты» осынша деректерді насихаттаудың, ел игілігіне айналдырудың жаңа қырын бағамдауға мүмкіндік туған сияқты. Осы мақалада көрсе­тілген жобалар алдағы жұмыс­ тарымызға бағдаршам болаты­ны сөзсіз.

Бибайша НҰРДӘУЛЕТОВА, ф.ғ.д., профессор

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.