ҰҚК полковнигі - Сағат Матекеев

Елбасымыз Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында ұлттық құндылықтарды бағалау, әсіресе өсіп келе жатқан жас ұрпақтың ана тілі мен ұлттық салт-дәстүрлерді бойына жете сіңіруінің маңызын айрықша атап өтеді. Әрбір қазақ баласы осынау алмағайып, күрделі дүниеде қай салада болмасын зор жетістіктерге жетуі, бәсекелестік талаптарына сай болуы үшін өзін-өзі үнемі қамшылап, жетілдіре білуге ұмтылуы, білім-білігін шыңдауы қажеттігін өсиет етеді.

Осындай замана талап­тарының орайында ме­нің ойыма өзімнің қан­дыкөйлек досым болған Сағат Сағиұлының отты бейнесі елестеп отыр. Сағатпен колхоз Шетпе­ де мектепте бірге оқыған, белгілі азамат Серік Еңсегеновтің жа­зуынша, алдына айқын мақсат қойған қайсар мінезді досымыз өзін өмірмен күреске ерте бастан дайындапты. Баяғыда бала кезі­мізде ауылда жүрген қара дома­лақтардың қай-­қайсысынан да «өскенде кім боласың, айналайын?» деп үлкендер сұрағанда, көпшілігі «ұшқыш боламын» деп жауап беруші еді. Өйткені ұшқыш болу, шын мәнінде, қол жетпейтін арман се­кілді көрінетін. Аузымен айтса да, өсе келе оған кез келген баланың жүрегі дауаламайтын...

Бақсақ, мынау өзіміздің Қара­таудың баурайында өскен қыран жанарлы, ойлы бозбала сол зеңгір көкке жиі­-жиі көзін қадап, түз бүркітінің мәрт болмысына жіті үңіледі екен. Таң атар-­атпастан ерте тұрып алыс шақырымдарға жүгіреді екен. Жоғарғы сыныптар­да әдейі теміржолдың екінші бе­тіндегі орыс мектебінде оқып тәлім алуы да жайдан­-жай емес. Спорт, білімге құлшыныс, ұшқыш бол­сам деген таудай талап, қайтпас, мұқалмас ерік-­жігер оны «тәуе­келдің жел қайығына» мінгізіп Ри­га авиациялық институтына алып келген еді. Балтық жағалауы елінде бес жыл білім нәрімен сусындап, туған жеріне оралған С.Матекеев авиакәсіпорында еңбек жолын бас­тайды. Үш жылдай маңдай тер тө­гіп, кәсіби қызметтің қыр­-сырына бойлап та қалған­ды...

Менің Сағат досыммен алғашқы таныстығым да осы әуежайдан басталған­ды. Біздің арман жолы­мыз ҚазГУ-­де басталып, журналис­тика факультетінде оқып жүрген кезіміз-ді. Қысқы каникулға келіп, кері қайтар билетімізді бірге ал­ған группаласым шетпелік Ләззәт Сүйеуовамен ұшатын күні сол әуежайда кездескенбіз. Шамасы, 3-­курста оқып жүрміз ғой деймін. Өкінішке қарай, біз келгенде қардың қалыңдығы, күннің борандығы, т.б. себептерге байланысты екі күннен бері Алматыға самолет ұшпай, адамдардың әбден мазасы кетіп жатқан кезі екен. Сабақтан кешігетінімізді ойлап, не істерімізді біл­мей дағдардық. Бір кезде қасымда отырған Ләззәттің:

– Сағат, Сағат! – деген дауысы қаттырақ естілді де, ол ілгері қарай аяңдай жөнелді. Сөйткенше, әуежай формасымен киінген келісті, сөй­леп тұрған, қап-­қара отты көздері ұшқын шашқан бір жігіт келіп мені­мен амандасты. Сол мезет алдыңғы күнгі ұшпай қалған адамдарды тір­кеу басталып кетті де, Сағат бізді әп­-сәтте солардың легімен кезек­сіз өткізіп жіберді. Сөйтсем, Сағат пен Ләззәт тек жерлес қана емес, Маңғыстау ауданының білім беру саласы бойынша көзге түсіп жүрген алғыр оқушылар, әрі аға­-қарындас, сыйлас дос болып шықты.

Бір күні Ләззәт мені бөлмесіне шақырды. Келіп кірсем, үстеріне көк костюм киген екі жігіт отыр. Біреуі­ өткенде бізге қол ұшын берген Сағатты бірден тани кет­тім. Сағатпен де,  қасындағы бір­ге оқитын досы Сағитпен де құшақтасып жатырмыз. Ары қарай студенттік шақтың қызықты күндері, сауық­-сайраны өз ағысымен заулай берді...

Алматыда екі-үш жыл қыз­мет жасап, Бибігүл екеуміз Рауан атты ұлымыз бар, елге оралғанбыз. Сағатпен Ақтауда қайта табыстық. Кілең жан­-жақтан жоғары оқу орнын бітіріп, еңбекке, өмірге араласып жатқан белсенді, өзімізше озық ойлы жастармыз ғой. Туған күн, тағы басқа да бас қосуларымызда әңгімеміз қоғамдық­-саяси тақырыптармен қатар көбіне­ көп осы ана тілі мен ата дәстүр, елдік қасиеттер төңірегінде өрбитін. Біз­дер қанша дегенмен бұрынғы алтын көмбе – қазыналы қарттарымыздың көзін көрген буынның өкілі емеспіз бе? Оның үстіне ауылдан ұлттық нәрмен қайнап шықтық, бойда қызу қан, ар­-намыс баршылық деген сияқ­ты, сол кезде қоғамда ашық талқы­лана бастаған ұлттық құндылықтар тақырыбына жиі ойысамыз. Сонау Балтық жағалауы елінде олардың ұлттық мәселелерге өте қатты ден қойып қарайтынын көріп, әбден қайралып келген, өзі ұлтжанды әрі шешен Сағат екеуміздің кей доста­рымызбен өзекті мәселелер төңі­регінде дүркін-­дүркін айтысып­ тартысымыз қалатын сәттеріміз аз болған жоқ. Осы кездегі ұлттық интеллигенцияның алға қойған бас­ты мақсаты – Ақтауда қазақ балабақшалары мен мектептерін ашқызу, дүниеге келген сәбилерімізді ұлттық қайнарлардан сусындату, сонымен қатар өзіміз әбден қиналған орыс тілін де жете меңгерту болды. Біз осы «мылтықсыз майданның» алдыңғы шебінде жүрдік.

Бұл кезде әбден іріктеу, сұрып­таудан, талқы­-таразыдан өткен Сағат «үш әріпте» (КГБ,­КНБ) қызмет жасап жүрген-­ді. Табиға­тында адамдармен сөйлесуге, пікір­лесуге, суыртпақтап сыр тартуға шебер, ақжарқын, жан­-жақты бі­лімді, халқының қалтқысыз патрио­ты, техникалық та, рухани да білігі жоғары, екі тілде көсіле сөйлейтін, әділдік пен адалдықты ту еткен, жағымпаздыққа жаны қас Сағат Матекеев қауіпсіздік органына ауа­дай қажетті маман екендігіне еш күмән жоқ еді. Біраз жылдар осын­да абыройлы қызмет жасап, одан кейін осы жүйеде тоғыз айдай Ал­матыда оқып келген оны Ақтөбеге жіберді. Сырымыз да, жырымыз да бір болған Сағат пен оның асыл жары Анарды, балаларымызмен бірге бауыр болып өскен олардың ұл-­қыздары Елдос, Замира мен Жа­зираны қимай шығарып салғанбыз сонда. Ол кезде ұялы телефон бол­маса да, екеуміздің бір­бірімізге жазған хаттарымыз апта сайын ізін суытпай келіп тұратын. Ол менің поэзиямды жалпақ жұртқа жария етіп, танбай насихаттап, өлеңдерім­ді жатқа оқитын жаны жұқа, жүрегі нәзік, аса бауырмал, адамгершілігі мол арда азамат еді. Қай жердегі отырыстарда болмасын менің кітабымды тапқызып, ал өз үйінде болғанда дереу менің алғашқы кітаптарымдағы лирикалық жол­дарды тебірене оқи бастайтын. Оның Ақтөбеге кетуі шынында кө­ңілімізге мұң ұялатты. Ол мұңды әлгіндей толассыз сыршыл хаттар арқылы жеңіп, бір­-бірімізді сағына іздеумен, қайраумен болдық. Сол кездегі менің Ақтөбеге жолдаған хаттарымның ішіндегі бірер өлең былайша өрнектелетін:

***

Күте­-күте таусылды ғой тағатым, Келсең етті елге тездеп, Сағатым. Туған жерге тартып кетсең нетеді, Бар емес пе құс секілді қанатың. Зымыраған заманаға ілесіп, Маңғыстауда сазды желдей жүр есіп. Тірі пенде тартпай қоймас қанына, Дандайсыған  даңғойлармен күресіп. Сен кеткелі біздің жақ та гүрлеп тұр, Тамырында бүлкілі ерек жүрдек бір. Ыю-­қию, айхай-­сүрен дүние, Есті азамат, ел-­жұртыңа бүйрек бұр. Онсыз ғұмыр өтер­-кетер бекерге, Сен мен үшін жүргендейсің шет елде. Қаның тамған топырағың – анаңдай, Ал ол үшін бас тігерміз қатерге! Күте­күте таусылды ғой тағатым, Жет еліңе жез қанатпен, Сағатым. Бұл өмірде жандай сырлас дос қымбат, Жүрегіңе сөнбес алау жағатын.

***

Келгеніңді көрдім де мен көншідім, Май тамызған өрт секілді өршідім. Жалынымды осылайша үрлей бер, Сен өзің де долы желдей гулей гөр. Азынаған ұлымыз ғой Даланың, Өмір мынау ашып тұрған аранын. Біз де дүлей дауыл болып үдейік, Бұл ғұмырды думандатып сүрейік. Мойынсұнбай наласына тірліктің, Бұлтын түріп тұман­түннің­ түндіктің. Құладүздің қыранындай мәрт мінез, Танытатын туды мезгіл, отты кез. Мейлі, бізді тағдыр қанша сілкісін, Табанымыз тайқымасын, жыл құсым!                                            24.01.91

Бірер жылдан кейін елге оралып күнде мәре-­сәре болған, кешкілік міндетті түрде бір хабарласып тұратын тамаша күндеріміз өтіп жатты. Осы бір өтпелі кезеңдерде Сағат Сағиұлының алдынан өмірдің жаңа бір белесі ашылғандай. Біраз жылдар тер төккен  орган­нан жаңадан ашылып жатқан «Нефтебанкке» қауіпсіз­дік басқармасына басшылыққа ша­қырылды. Бұл тәуелсіздік алғаннан кейінгі ел басындағы қиын жылдар еді ғой. Біраз ойланып барып, Сағат осы банктің басшысы, ел азаматы Жаңабай Сүйіндіковтің сөзін жерге тастай алмай, қызметке кірген­ді, әлгі аталған басқарманы Мәскеуге ат сабылтып жүріп, әбден зерттеп, жан­-жақты «қаруландырып» өзі құрды.

Араға біраз жылдар салып ба­рып ҰҚК­-нің жедел қызметіне қай­тып оралған С.Матекеев біртіндеп Астанаға жауапты жұмысқа ауыс­ты. Тұңғышы Елдосы Ресейден КГБ оқуын түгесіп, ел астанасында қауіпсіздік органында еңбек жолын бастағанында, Сағат досымыз іргелі облыс Қостанайда құпия қызмет басшылығына тағайындалған еді.

Сол Қостанайдан жиі телефон шалып тұратын. Елдің, достардың, балалардың бірде-­бірін қалдырмай бәрінің жағдайын, амандық-­саулы­ғын сұрайтын.

- Жұрт солтүстікті салқын дей­ді, олай емес. Бұл да қазекемнің, ата­-бабалардың қасиетті жері ғой. Адам қорқатындай ештеңе жоқ, бәрі де өзіңе байланысты. Тек кие­лі Маңғыстауымды, сендерді қатты сағынамын, қапысыз сырласатын күндерді аңсаймын, – деді бірде.

Елу жасқа толарында арнайы шақырды. Туған күні мамырдың 20-­ы болатын, тойын 23-­іне жаса­ды. Кіші қызымның әлі сабағы біте қоймаған.

- Қалайда барамыз, – дедім жұ­байыма. – Сағат бауырым шал­ғайда, қанша дегенмен жалғыз сырап жүр ғой...

ТАҒЫ ОҚЫҢЫЗ: Маңғыстау театрына 15 жыл (ФОТО, ВИДЕО)

Бардық, сөйледік, құттықтадық, бірінші күні мейрамханада, ке­лесі күні «Сосновый бор» дема­лыс аймағында, көл жағасында тамаша көңілді отырыстар болды. 

Маңғыстаудан Сағаттың анасы – Ілгек апа, тумаластары, Астанадан рулас аға-­жеңгесі Игілік пен Вене­ра келді. Көңілдің, пейілдің әбден шарықтаған, қиялдың қалықтаған тұстары болды. Ең бастысы, Сағат Сағиұлы өзі басқаратын, 50 шақты адамнан тұратын ұжымда өте бе­делді, сыйлы екендігіне көзіміз жетті. Жасыратын несі бар, біраз орыстанып кеткен солтүстік өңірдің қазақтары едәуір «тіл сындырып­ты». Тек олардың ғана намысын қайрап емес, іс жүзінде өзге ұлт өкілдері үшін де қазақ тілі курста­рын ұйымдастырған – Сағаттың өзі.

ҰҚК полковнигі С.Матекеевтің ел тәуелсіздігімен қауіпсіздігі, ішкі-­сыртқы сая­саты, елдік асқақ айбынының, еңсесінің көтерілуі жолында жә­не қоғамда жасаған еңбегі атап айтарлықтай. Ұлы Отанына жан­қиярлықпен адал қызмет еткен ол үлкен қызмет, жауапты істердің басы-­қасында жүрсе де, ағайын­-тума, дос­-жаранмен байланысын үзбеді. Халқымен бірге болды. Жаны сыршыл еді. Ең соңғы болған кездесулеріміздің бірінде маған: «Лирикаң қалай, Ғалым? Лирикаң өшсе, сен де өшесің, өшкен, таусылған ақын боласың...» деген еді.

Кейін оның қатты науқастанып қалған хабары жетті. Әйткенмен, мұндай шын асылдың дүниеден кенеттен аттанып кетеріне ешкім сенбеп еді... Оның мүрдесін туған топырағына әріптесі Жұмақожа Қартбаев досымыз Қостанайдан жеткізгелі де жеті жыл өтіпті­-ау...

Қаралы митингіні жүргізіп тұрып көз жасыма ерік беріп едім. Ол ара­да көңілі босамаған адам болмаған еді...

Әттең, ол тірі болғанда асқаралы алпыс жасын шалқыта өткізер едік бүгінде. Амал нешік,  жазмышқа не шара? Жақсы­ жайсаңымызды ерте жоғалттық, қайғырдық, қапа­ландық. Әйтеуір, шүкір, зайыбы Анар бас болып үш баласынан не­мерелері жапырақ жайып, қанатын кеңге жайып келеді. Бүгінде Пре­зидент күзетінде қызмет жасайтын ұлы Елдос Матекеев әке жолын қуып, ел қауіпсіздігіне қорған болу­ да. Ал Сағат Матекеев сынды ерен тұлғаның ерлік істері мен кісілік қасиеттері, ізгі жанның өршіл рухы мәңгі өшпек емес!

Ғалым ӘРІП