Қазақстандық ғалымның өнертабысы мүмкіндігі шектеулі жандардың өмірін түбегейлі өзгерте алады

Қазақстандық өнертапқыш бірнеше жыл бұрын зағиптарға құлақпен «көруге» мүмкіндік беретін құрылғы ойлап тапқан. Содан кейін Брайльдің электронды-тактильді өзін-өзі үйретуі, музыкалық өзін-өзі үйретуі, экзоскелеті және мүмкіндігі шектеулі жандарға толыққанды өмір сүруге мүмкіндік беретін тағы ондаған бірегей құрылғы жасаған. Алайда, Қазақстанда ол бағаланбай, бірақ АҚШ-тағылар барлық құрылғыны шығаруға дайын екенін жеткізген. Әзірге оның кейбір өнертабысын Атырау мен Астанадағы зағип балаларға арналған мектептер пайдаланады. Бірақ Ақтау мектебі қандай да бір себептермен бұдан тыс қалған, деп хабарлайды mangystaumedia.kz.

Тифлопедагогтар (көру қабілеті жоқ балалармен жұмыс істейтін мұғалімдер) өнертапқыш Ғалымжан Ғабдрешевке зағип және нашар көретін балаларға тактильді оқу мен санауды үйренуді жеңілдететін құрылғы жасауды ұсынған. Брайль алфавитін игеру процесін автоматтандыруға және баланың өз бетімен айналысуға мүмкіндік беретін құрылғы қажет болыпты. Көру қабілеті нашар және мүлде көрмейтін адамдардың саусақтары көзге айналады. Сондықтан әр әріп үшін тактильді сезімді дамыту қажет. Құрылғы Брайль тіліндегі әріптің дөңес бейнесі бар пернені басып білім алушы динамик арқылы оның қалай айтылатынын еститіндей етіп жасалған. Сондықтан әріптерді өз бетінше үйренуге болады, ал олардың арасындағы байланыс, яғни буындар, содан кейін буындарды сөзге біріктіру, бала тифлопедагогпен немесе ата-аналармен бірлесіп жұмыс істей алады.

«Бұл құрылғы үйде отырып, өз бетінше білім алуға мүмкіндік береді, яғни құрылғы тифлопедагогтың жұмысын жеңілдетіп, саусақтардағы бедерлі-нүктелі тануды үйренуді жеделдете алады», − дейді Ғалымжан Ғабдрешев.

Құрылғы алғаш рет сыналған кезде балалар бірнеше сағат ішінде мұғаліммен бірге өтпеген әріптерді өздігінен зерттеген. Әзірлеушілерге нашар көретін және зағип балаларға арналған құрылғы ұсынуды сұрап, Ақтау, Атырау, Қарағанды және Алматыдағы әртүрлі мектептер хат жолдаған. Ал демеушілер ұзақ уақыт іздеген. 45 құрылғының өндірісіне бірінші болып «Теңіз Шевройл» компаниясы демеушілік жасапты. SEZUAL аппараттары екі жыл бұрын Атыраудағы оқушыларға табысталды. Сонымен қатар, құрылғы бірден бірнеше тілде оқуды үйренуге көмектеседі.

Өнертапқыш аппарат қымбат, өйткені мәселе мүгедектерге арналған құрылғы өндірісі жекелей жасалатынын айтады. Бірақ одан шығудың жолы бар – әлемде бұл құрылғы кең қолданысқа ие болған кезде демеуші немесе инвестор бола алатын көптеген халықаралық ұйым бар. Әрине, егер Қазақстан осы аппаратты шығаруға мүдделі болса, жақсы болмақ.

Сонымен қатар, тағы бір өнертабыс бар. Әзірге оның жұмыс атауы «Иноходец».

«Маған Астана арбадағы мүгедектер қоғамының өкілдері келіп, зағип жандарға арналған өнертабыс туралы білетінін айтты, сондықтан олар үшін де бір нәрсе жасауға мүмкіндік табуды сұрады. Инженерлер тобымен біз осы тақырыпқа тереңірек үңіліп, омыртқа жарақаттарынан кейін операция жасайтын дәрігерлермен кеңестік. Экзоскелет емес, адамға өз бұлшықеттерін пайдаланып жүруге мүмкіндік беретін құрылғы жасау керек деп шештік», - дейді Ғалымжан Ғабдрешев.

Мүгедектер арбасына таңылған адамдардың көпшілігі әдетте жоғарғы дененің қозғалғыштығын сақтайды. Өнертапқыштың алдында дененің жоғарғы бұлшықеттерінің энергиясын аяқтың қозғалысына қалай беру керек деген міндет тұрды.

«Біз аяқтың қай элементі маңызды екенін түсінуіміз керек. Көптеген сынақ пен қателіктен соң маңызды элемент табан деген қорытындыға келдік. Өйткені тізені бүкпестен сіз де жүре аласыз. Екіншіден, арбада отырған адамның денесі тұрақсыз екеніне назар аудардық, сондықтан біз оның денесін жамбас аймағында қолдайтын «ер-тоқым» жасадық. «Иноходецтің» жұмыс принципі – аяқтар қолдың сүйегіне арнайы құрылғылардың көмегімен бекітіліп, табанды басқара алады. Прототипті жасаған кезде кез келген арбадағы адам бұлшық еттердің үлкен атрофиясына байланысты мұны жасай алмайтынын байқадық. Сондықтан біз оларда міндетті түрде жақсы дене бітімі болуы керек деген басты шарт қойдық. Ол үшін біз жаттығулар кешенін әзірледік. Ал сынақтан өтуге бір қыз келісті», - дейді өнертапқыш.

10 жыл бұрын омыртқасынан жарақат алған 23 жастағы қыз ерік-жігерінің арқасында үш айдың ішінде өзінің дене бітімін қалпына келтіріп, артық салмақты тастап, күшті бұлшықетке ие болды. Ғылыми қауымдастық үшін жасалған сынақ күні қыз орнынан тұрып, бірнеше қадам жасады. Ал бұл нағыз жеңіс болды.

«Бұл экзоскелетті қолданда (біз оны дәл осылай атауға мәжбүрміз) бұлшықет қаңқасы күшейіп, біраз уақыттан кейін адам оны оңай басқара алатындай айтарлықтай мықты болады. Бұл құрылғы жақсарған сайын, жай жүгіруге де болады ойлаймыз. Тағы бір мәселе бар. Тірек-қимыл аппаратына зақым келген адамдар екі санатқа бөлінеді: бірнеше жыл бұрын жарақат алғандар және белсенділігі әлі де жоғары жақын арада жарақат алғандар. Бірінші топтағы адамдар функцияларды ішінара қалпына келтіре алады, бірақ бұл үшін іргелі зерттеулер қажет болмақ», - деп қосты өнертапқыш.

Соңғы өнертабыстардың бірі – музыкалық үйретуші. Ол көру қабілеті жоқ адамдарға музыкалық сауаттылық пен музыкалық аспаптарда ойнауды өз бетінше игеруге мүмкіндік береді. Алдымен балалар музыкалық емледегі ноталарды, сондай-ақ басқа белгілерді, мысалы, скрипка кілтін немесе жартылай тондарды оқуды үйренуі керек. Музыкалық өзін-өзі оқытуда төрт кілттегі ноталардың негізгі жиынтығы, Брайльдағы емле және музыкалық кітаптарды оқу тәртібі топтастырылған. Көп ұзамай бұл аппараттар Атырау қаласындағы арнайы мектепке беріледі.

«Бала өзін-өзі оқытудың көмегімен нотаны естігеннен кейін оны дәл анықтай алады. Көру қабілетінің жоғалуы кезінде ми есту мүшесіне кейбір функцияларды тасымалдайды. Сондықтан мұндай адамдарда априори, шоғырлану мен мүмкіндік көп. Өзін-өзі үйретуші білімнің ең аз жиынтығын қалыптастырады», - дейді Ғалымжан Ғабдрешев.

Қазір зағиптар мен нашар көретіндерге арналған музыкалық үйретушілердің прототиптерін Алматы мектебінде сынақтан өткізіп жатыр.

«Тифлопедагогтардың жүктемесі өте көп. Бұрын музыкалық сабақтарға қатыса алмайтын барлық баланы қамтуға дәл осы құрылғы мүмкіндік беріп отыр. Өйткені барлығына үйретуге мұғалімдердің физикалық уақыты жоқ. Яғни, бұл құрылғы үлкен жұмыс көлеміне қауқарлы. Ал бұл маңызды жетістік. Яғни музыка әлемін зағиптар үшін – мектептердегі балалар үшін ғана емес (олардың саны республикада 8 мыңға жуық), сонымен қатар кейінірек көру қабілетінен айырылған 90 мың ересек үшін де қол жетімді етуге болады», - дейді өнертапқыш.

Құрылғылардың екі нұсқасы жасалған. Біріншісінің көмегімен музыканың қарапайым негіздерін түсінуге болады, ал Брайль шрифтіндегі музыкалық ноталардың көмегімен қарапайым әуендерді ойнауды үйренуге болады. Екіншісі – кәсіби музыкалық оқулықтар.

«Музыканың ноталық әлемін түсіну үшін бес буынды құрылғы қажет. Бұл музыканы тереңірек зерттегісі келетіндерге арналған. Кәсіби түрде аспапта ойнау үшін зағиптық кедергі болмайды. Әлемде көзі көрмейтін музыкант көп қой», - дейді Ғалымжан Ғабдрешев.

Атырау мектебінің оқушылары музыкалық өзін-өзі оқытуды бұрыннан пайдалана алар еді. Алайда, мәселе әдеттегідей бюрократияда болып отыр. Құрылғыларда «зағип балаларға арналған» деген белгі болса да, кедендегілер 4 ай бойы тауарды өткізбей отырған көрінеді.

«Көптеген мектептегілер атыраулық балалар бұл музыкалық құрылғыларды әлемде бірінші болып пайдаланатынын біледі. Тек Қазақстанда емес, шетелде де құрылғыны алғысы келетіндер жетерлік. Брайльдің қарапайым өзін-өзі оқыту құралдарын Маңғыстауда қолдану қиын. Қазақстандағы Зағиптар мен нашар көретіндерге арналған ең ірі мектептердің бірі осында. Мұнда 120 бала оқиды. Бірақ айқын қажеттілікке қарамастан, бірде бір компания көмек көрсетпеген. Біз тығыз жұмыс істейтін жалғыз компания – Теңіз Шевройл, бірақ заң бойынша мұндай аппараттарды Атырау облысынан басқа облыстарға жеткізуге құқығы жоқ. Әрбір жер қойнауын пайдаланушы, егер ол белгілі бір аумақта жұмыс істесе, өзінің әлеуметтік міндеттемелерін орындауы тиіс», - деп атап өтті өнертапқыш.

SEZUAL командасында өнімді ілгерілетуге жауапты Нұрбек Еңсебаев мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған түрлі өнертабыс Маңғыстауды туристік Меккеге айналдыра алатынын айтып отыр. Яғни бұл өңірге әртүрлі елден мыңдаған турист осы өнертабысты ұстап көру үшін келетінін айтып отыр.

«Егер зағип балалар музыкалық аспаптарда ойнауды үйренсе, онда Ақтауда теңіз жағасында әлемнің түкпір-түкпірінен келген зағип балалар арасында халықаралық байқаулар өткізуге болады. Егер электронды жолдар, экзоскелеттер енгізілсе, Маңғыстау мүмкіндігі шектеулі жандар шектеусіз өмір сүре алатын әлемдегі алғашқы өңір болады. Биолокатормен олар скейтборд пен велосипедпен жүре алады, тіпті су спорты да қол жетімді болады. Бұл үлкен туристік әлеует», - дейді Нұрбек Еңсебаев.

Айтпақшы, электронды жолдар жөнінде. Кәдімгі тифложолдар – «ешқайда апармайтын» жолдар. Сонымен қатар, олар өте қымбат әрі қолданысқа ыңғайсыз, тек бір маусымға жарамды. Электрондық жолдарды бір ғасырдан астам уақыт пайдалануға болады, өйткені олар кез-келген жерде орнатуға болатын радио белгілер.

«Зағип адам жүріп бара жатқанда, бұл белгілер түзу, солға, оңға жүру керек екенін, баспалдақ, аялдама тағы басқаларды ескертіп тұрады. Оларды кез келген жолға орнатуға болады, тіпті мұражайларда да эстетика бұзылмауы үшін көрінбейтіндей етіп жасалған. Тифложолдың ақпараттылығы аз. Электрондық жол болса екі миллионнан астам ақпараттық кеңес бере алады. Адам үстінде вибраторы бар таяқшаны пайдаланып хабарларды біле алады. Бұл Морзе кодының бір түрі. Мұны адам өте тез үйренеді. Бір сағаттық сабақ негізгі сигналдарды білу үшін жеткілікті. Бір жыл ішінде адам бүкіл тілді, сигналдың барлық нұсқасын біле алады», - дейді өнертапқыш.

БҰҰ қазақстандық ғалымның барлық өнертабысын бағалады. Көп ұзамай қазақстандық SEZUAL технологиялары БҰҰ тізіліміне әлем бойынша одан әрі тарату үшін енгізеді. Сонымен қатар, ғалымдар тобы жақында АҚШ-қа сапары кезінде мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған «Техас зағиптар және визуалды Импайред» мектебімен кампусқа негізделген барлық технологияларды енгізу және АҚШ-тың барлық мектебінде, кітапханаларда және бейіндік ұйымдарында бірлесіп тарату туралы Меморандумға қол қойды. Қазір мұнда коммерциялық емес ұйымды заңдастыру рәсімі өтіп жатыр. Барлық процедура аяқталғаннан кейін барлық жоғары технологиялық өндіріс АҚШ-қа көшіріледі. Мұнда қазақстандық ғалым ойлап тапқан барлық құрылғы мен аппараттардың өндірісі ағымға түспек.