Құпия жазуы бар ескерткіштер әлемі

Еуразияның төскейін алып жатқан ұлан-байтақ Қазақ елі басын асқар Алтайға жастанса, ал табанын сонау Каспийдің толқыны шайып жатыр. Бұл ел ғасырлар бойы ұлы оқиғалардың: халықтар мен тайпалардың қоныс аударуының, әскери-саяси қақтығыстардың, сонымен бірге түрлі мәдениет пен өркениетті бойына сіңіре білген, үрдісі үзілмеген көшпелі өмірдің куәсі болды. Сондықтан да бүгінгі Қазақстан жері мәдени-тарихи жәдігерліктерге орасан бай. Десе де олар әлі де толыққанды танылған жоқ, тіпті зерттермендердің өзі де оның қыр-сырын жетік біле бермейді.

Бүгінгі таңда мұндай қайталанбас құнды тарихи-мәдени мұраларымызды жан-жақты ғылыми зерттеп қана қоймай, көздің қарашығындай сақтап, кеңінен насихаттау керек-ақ. Ол бір жағынан жаңа дәуір мен өткен мыңжылдық тарихымыздың сабақтастығын бекітіп, еліміздің еңсесін тіктеп, рухы мен мәртебесін көтеріп, ұлттық-отаншыл санасы мен парасатын шыңдаса, енді бір жағынан өзге шет жұрттарға еліміздің өзгеше бітімді өнері мен мәдениетін танытуға, даңқын асырып, атын аспадатуға септігін тигізері даусыз.

Құпиясы мен тұңғиық тарихын ішіне бүгіп жатқан осынау өлкеде біздің аталарымыз бабаларының аруағына бағыштап, тұтастай бір құлпытастар «қалашығын» тұрғызып кеткен.

Мұндай қауымдық-рулық зираттар ғасырлар бойы далалық көшпелілердің өмірінде өте маңызды рөл атқарған.

Жарылғыс қорымы Маңғыстау ауданы, XVIIІ ғ аяғы – ХХ ғ басы Қызан ауылынан 26 км батыс бағытта орналасқан.

N 44, 43◦ 551

Е 053, 13◦ 220

сағанатам: Бу там Өмірбай Жақсыбай ұғлы 20 жасында уфат, мұны салғушы Нәбиолла Көтібар ұғлы (Жарылғас-Жанту)

сағанатам: 1918-нші жылда үшбу там Ақбас Есенқара ұғлы (Жантуған)

сағатам: Жазықбай Шоранияз ...? 29 жасында уфат болды, бу тамның расқоты 10?

сағанатам: 1888-нші йылда Шобық Сары ұғлының тамы деп білерсізлер

Құлпытас: Тән Құрман қызы 77 йашында уфат болды

Құлпытас: Тәнті Төлеміс ұғлы 24 йашында уфат болды

сағанатам: Үшбу там Өтеғұл Самалық ұғлы, расқоты 40 қой...........?

Құлпытас: Әбибулла Көтібар ұғлы 22 жасында уфат болды

Құлпытас: Қали Аңдамас ұғлы

Құлпытас: Сейітмағамбет Құдайберген ұғлы

сағанатам: Адай руғы Жары тайфасы Кешще бөлімі Жарылғас ауылы Өтеғұлдың әйелі Жұмаштың тамы

құлпытас қойтас: 1877-нші йылда, Адай руғы Мұңал тайфасы Мұрат аймағы Йарылқас бөлімінің Күнтай ұғлы Бегімбет баласы Алтынбек алпыс йашында азхан? айының он екінші .....? күнде дуниядан өтіп бітті ...................................?

сағанатам: 1919-нші жылда Алдамберген Жолнияз ұғлы, салғушы Айдархан Алдамбергенұлы

сағанатам: Адай уезінің ІІІ Бозашы болысының Жарылғас ауылының гражданы Мыңтұрған Қуатбай ұлы йашында уфат болды 1925 йылда 12 саратанда, салушының фамилиясы Дәулен

сағанатам: үшбу там Балғожа

күмбезтам: Адай руғы Жары Жарылғас тайфасы Жұбанияз Қамысбай ұғлы ..........?, йазғушы Құлбай Қызанбай ұғлы 1889-ншы йылда 6 мизанда 1305-нші санда, Көреғұл үшбу тамыны салғушы, Өмірбай Мұңалбай ұлы, Қаражүсіп балалары Игібай ұғлы, ....................................?

құлпытас: Жарылғас Шортықұлы

құлпытас: Жантуған бин Тауасар

сағанатам: Адай руғы Жары тайфасы Кешще бөлімі үшбу (кәзіргі құлпытасында Тілембайұлы Бозжігіт деп жазылған)

Құлпытас: Жары Жарылғас ұғлы Жантуған ұғлы Сары

Құлпытас: Адай руғы Йары тайфасы Йарылқас ибн ..тай ....?

Құлпытас: дамолла Селмағамбет Жантілеу ұғлы 23 йашында

Құлпытас: Шуақбай Адамбергенұлы

Қарағайлы қорымы Маңғыстау ауданы Қызан елді мекенінен 34 км жерде орналасқан.

N 45 11◦ 421

E 052 34◦ 176

Сағанатам, құлпытас: Адай руғы Жары бөлімі Кешще Қуанышбек Шалқарбай ұғлы уфат болды 1912-нші жылда, ұстасы Қыдырша жездесі

Құлпытас, қойтас: Жаныс

Құлпытас: Қартжан Сейітнәсім ұғлы

Құлпытас: Байбағыт Сейітнәсім ұғлы

Құлпытас, құлпытас: Темірболат Сейітнәсім ұғлы

Құлпытас, құлпытас: Гүлсім бинт Нұрбек

Қойтас: Қадірбек ибн Теңел

Қойтас: Кенман

Қойтас: Самаш Өтеғұл бинт

Қойтас: Өтепберген

Құлпытас: Машыр

Қайып қорымы Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылынан 47,5 км шығыс бағытта орналасқан.

N 44 58◦ 743

E 053 23◦ 608

Құлпытас: Адай Жеменей тайфасы Шылым бөлімі Досмухаммед молла баласы Абдулкәрім уфат 77-де қылдырды баласы Нәубет 1860 санда (Көшке жеменей Доспамбет бидің немересі)

Қара қорымы Маңғыстау ауданы Қызан елді мекенінен 36 км солтүстік бағытта орналасқан.

N 45 11◦ 300

E 052 29◦ 930

Тасқоршау: жаңадан қойылған құлпытас: Беріш Қаратоқай Итемген ұлы Қара

Құлпытас: Сарт Өтеген ....?

Құлпытас: бин Күнтай бин Қошық бин Жары бин Мұңал бин Адай руғы

Құлпытас: Адай руғы Йары Бектеміс Қ....? Есенбай баласы .......?

Құлпытас: 1906-жылда Беріш ауылының қырғызы Таймухамед Рақман ұғлы 13 жасында уфат болды

Құлпытас: Беріш ауылының қырғызы Күнтай Бектұрған қызы 78 жасында уфат болды

Құлпытас: Тілепбайдың ұғлы Қалдыбек мырза

Қызық қорымы Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылынан 32,5 км шығыс бағытта орналасқан.

N 44 43◦ 551

E 053 13◦ 220

Құлпытас: Қаралда

Құлпытас: Адай руғы Жеменей тайфасы Бәйбише бөлімі Жаманбай Базарбай ұғлы 17 жасында уфат болды 1892 жылда

Құлпытас қойтас: Беріш руғы Қаратоқай бөлімі ................?

Құлпытас: Ерман Сардар ұғлы

Құлпытас: Адай руғы Жеменей тайфасы Бәйбише .....? баласы Алыбай .....? жаудан өлді, ұстасы Биалмас, жазғушысы Есмухамед молла

Сеңгірбай қорымы Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылынан 18 км солтүстік-шығыс бағытта орналасқан.

N 44 66◦ 171

E 052 59◦ 785

Сағанатам: Қараш руғы Мәмбет тайфасы Есей бөлімі Тұрсынбай Есенқара баласы, Өтептің айалы Хатира, .....? баласы 61 жасында

Тиген қорымы Маңғыстау ауданы, Тиген ауылынан 500 м солтүстік бағытта орналасқан.

N 44 29◦ 251

E 052 05◦ 198

Сағанатам: Адай руы Жары Тоқтамыс Аязбай Бөлтек ұлының 1927

Шарғұл қорымы Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылынан 7 шм оңтүстік-батыс бағытта орналасқан.

N 44 46◦ 155

E 052 47◦ 325

Сағанатам: Тауатар

Сағанатам: Бу там Қарабастың тамы Қаратоқа ауылының қырғызы Есім ұғлы деп белесіз

Сонымен, ұлттық мақтаныштың қайнар көзі, бұл – тарих пен мәдениет. Өркениетті ұлт ең алдымен тарихымен, мәдениетімен мақтанады. Олай болса, ата-бабаларымыздың мұра етіп қалдырған, екінші рет ешкім сыйға бермейтін қазіргі біздің мақтанышымыз ғана емес, болашағымызға маңызды мұраларымызды қамқорлықпен қорғауға баршамыз болып ат салысайық.

Нияз ТОБЫШ