Маңғыстау өңірінің байырғы шаруашылықтарының бірі – балық шаруашылығы. Кезінде жергілікті халықтың азығы болған бұл сала бүгінде тұралап тұр. Бұған Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та алаңдаулы. Президенттің тапсырмасына сәйкес көнкөрістің негізгі көзі болып саналатын шаруашылықты дамыту бүгінгі күннің басты мәселесіне айналды. Бізде өз кезегімізде Маңғыстау облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекция басшысы Ғаббас ДОСАТОВПЕН өңірдегі балық шаруашылығының хал-ахуалы төңірегінде арнайы сұхбат ұйымдастырған болатынбыз.
– Сұхбатымызды облыстағы балық шаруашылығының жай-күйінен бастасақ. Өңірде кәсіпкерлер тарапынан осы салаға деген сұраныс қалай?
– Маңғыстау өңірінде балық шаруашылығы Каспий теңізімен тікелей байланысты. Теңізде балық түрлері өте көп. Табиғат пайдаланушылар көбіне сазан, табан, ақмарқа, қаракөз, майшабақ және тікенді балық, яғни кефаль аулайды. Бұрыңғы жылдары Каспийден ауланатын балық түрлерінің 75%-ы килька болатын. Бүгінде арнайы кемелердің жоқтығынан килька ауланбайды. Каспий теңізінде балық аулаудың өзіндік ерекшелігі бар. Теңіз бетінде желді ауа райы жиі орын алатындықтан балықтар өтпелі. Наурыз айынан бастап Түрікменстан шекарасы аймағынан кефаль, майшабақ, көксерке балықтары келеді. Осы балықтар Баутино аумағынан өткеннен кейін оларды аулау азаяды, себебі теңіздің солтүстік аймақтарында балықтар әр бағытқа кетеді. Сәуір айынан бастап Жайық өзенінің Каспий теңізіне құяр жерінен ақмарқа, сазан, табан, қаракөз және тағы басқа балықтар келіп, маусым айында қайтып кетеді. Жалпы теңізде оңтүстігі Түрікменстан, солтүстігі Атырау облысымен шектесетін 1350 шақырымға созылып жатқан алты балық аулуға арналған ауданымыз бар. Ол аудандар 33 учаскеге бөлінген. Қазіргі таңда 25-і пайдалануға берілді. Ал қалған 8-і бос жатыр. Балық шаруашылығымен айналысуға ниет білдіріп, осы саланы кәсіп етіп жүрген 18 табиғат пайдаланушы бар. Табиғат пайдаланушы деп отырғанымыз – кәсіпкерлер. Оларға теңіз үстіндегі аудандар облыс әкімінің шешімімен 10 жылға бөлініп берілген. Сонымен қатар квота да бөлініп беріледі. Мәселен, 2019 жылы облыстың табиғат пайдаланушыларына 2500,9 тонна квота бөлініп, 2483,3 тоннасы игеріліп, 99,6 пайызды құрады. 2020 жылдың 1-шілдесіне дейін 3992,7 тонна бөлініп 3874,894 тоннасы игеріліп, 97%-ды құрады. Қазіргі таңда 2020 жылдың 1 шілдесінен – 2021 жылдың 1 шілдесіне дейін 5878 тонна бөлініп, бүгінгі күні 617,445 тоннасы игеріліп отыр. Кәсіпкерлер аулаған балықтарын сауда орындарына өткізеді. Сонымен қатар арнайы мұздатқыштарда қатырып, қыста да сатуға шығарады. Себебі бізде балық аулауға тек 15 наурыз бен 15 қараша аралығында ғана рұқсат беріледі. Осы жерде айта кетейін, балық шаруашылығымен айналысам деген өзге де тұрғындар жоғарыда айтып өткен бос тұрған 8 учаскені алып, пайдаланулары на болады. Ол үшін уәкілетті орган конкурс жариялаған кезде тиісті құжаттарын тапсырулары қажет. Қазіргі таңда министрлік тарапынан конкурсты электронды түрде өткізу мәселесі қаралуда.
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында даму көрсеткіші баяулап қалған балық шаруашылығын жолға қою туралы мәселе көтеріп, тиісті мемлекеттік органдарға арнайы тапсырма берді. Бұл бағытта қандай іс-шара атқарып жатсыздар?
– Әрине, Президент тапсырмасы бойынша еліміздің 14 өңірі өздерінің табиғи ерекшеліктеріне байланысты өңірлік бағдарлама дайындап жатыр. Біз де өз кезегімізде балық шаруашылығын дамытуға байланысты арнайы жоба әзірлеудеміз. Жоспарға сай осы жылдың 1 қарашасына дейін аталған бағдарлама дайын болуы тиіс. Қазіргі таңда Ақтау қаласының іргесінде орналасқан ерекше қорғалатын табиғи аумаққа жататын «Қаракөл» көлі маңынан тоғанды балық шаруашылығын дамыту жөнінде бір кәсіпкер ұсыныс тастап, жобасы қаралу үстінде. Жобаға сәйкес жыл сайын 30 тоннаға дейін балық өсіру жоспарланған. Тиісті мекемелерден рұқсат берілсе, аталған тоғанда сазан, кефаль секілді балықтарды өсіру көзделіп отыр. Жалпы біздегі бір мәселе – облыста кәсіпкерлер тарапынан балық өнімдерін өңдеп, импортқа, экспортқа шығарумен айналысуға сұраныс жоқ. 2016 жылы екі ірі жоба қолға алынған еді. Жоба иелері Каспий теңізінен шарбақты бассейн жасап, балық өсіруді жоспарлаған болатын. Кәсіпкерлерге тиісті жерлер де белгіленіп берілді. Алайда теңіз табиғаты бассейн жасауға арналған шарбақтар қоюға тиімсіз әрі шығын келтіретін болғандықтан екі кәсіпкер де бас тартты. Ал жоғарыда айтып өткен 18 табиғат пайдаланушының қауқары балық аулап, дүкендерге тапсыруға ғана жетеді. Себебі оларда балық аулауға арналған бірлі-жарым қайықтар ғана бар. Енді алдағы уақытта балық шаруашылығын дамытуға арналған жобамыз дайын болса, бұл са ланы дамытуға мүмкіндік молаяды деп ойлаймын.
– Шаруашылықтың тұралап тұрғаны сала мамандарына да байланысты болар. Мамандар жеткілікті ме?
– Дұрыс айтасыз. Облыста балық шаруашылығы мамандары жоқ. Ол мәселені үнемі қозғап жүрміз. Бізде көбіне заңгерлер, экологтар, ауыл шаруашылығы мамандары жұмыс жасайды. Сондықтан бізге ихтиолог мамандар ауадай қажет. Биыл аталған мамандықты бітірген екі-үш түлек келді. Олар мемлекеттік тестен өтсе, жұмысқа аламыз. Жалпы ЖОО-да балық шаруашылығы мамандығын оқып жатқан облыс жастары бар деп естимін. Оған біз қуанамыз. Әр саланың өз маманы болған жақсы ғой. Дайындап жатқан жобамызға да алдағы уақытта мамандар керек.
– Жергілікті тұрғындар тарапынан заңсыз балық аулау фактілері жиі тіркеле ме?
– Балық аулауға арнайы рұқсаты жоқ азаматтар тарапынан да, рұқсаты барлардан да заңсыз балық аулау фактілері кездеседі. Рұқсаты бар табиғат пайдаланушылар көбіне өзге учаскелерден немесе тыйым салынған аулармен балық аулап заң бұзады. Ондай жағдайда оларға айыппұл салынады. Осы тұста айта кетейін, бекіре балығын аулауға тыйым салынған. Оны балық аулауға рұқсаты бар адамдар да аулауға болмайды. Бұрын тұрғындар «Сатып алдым» немесе «Танымайтын адамнан алдым» деп қолдарында ешқандай рұқсат құжаттары жоқ, көліктеріне салып алып тасымалдай беретін еді. Енді олай болмайды. Тек дүкеннен барып сатып ала алады. Ал дүкенге арнайы бекіре балығын өсірумен айналысатын заводтан түседі. Жалпы бекіре балығы көктем айларында уылдырық шашады. Сол кезде жолда, теңіз жағаларында тексеру шаралары күшейтіледі. Бекіре тұқымдас балықтарды заңсыз аулағаны үшін мемлекетке өтейтін шығынның көлемі өте жоғары. Әр килограмының шығыны 100 АЕК-ті құрайды. Мысалы, заңсыз ауланған 25 кг бекіре балығына 6 945 000 теңге айыппұл салынады. Сонымен қатар ҚР Қылмыстық кодекстің 339-бабына сәйкес 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылған. Сондықтан заңсыз әрекеттерге бармаған дұрыс.
– Облыста балық шаруашылығын дамытуға кері әсер ететін шешімін таппаған мәселелер бар ма?
– Шешімін таппаған мәселе көп. Мәселен, браконьерлердің жолын кесу бойынша қиындықтар туындайды. Облыс тұрғындарына қыдыру мақсатында теңізге шығуға рұқсат берілген. Соны пайдаланып кейбір тұрғындар рұқсат қағазды алып, заңсыз балық аулап кетеді. Олардың теңізге шыққаннан кейінгі әрі қарай бағытына нақты бақылау жүргізуге мүмкіншілік жоқ, себебі теңізге шығып және қайтып келіп тоқтайтын арнайы айлақ жоқ. Мысалы, Түпқараған ауданының Баутино кентінің жағалауында 50-ге жуық «Байда» қайығы бар, осы қайықтардың иелері теңізге қыдыруға шығуға деп рұқсат алады да, нақтысында браконьерлікпен айналысады. Оларды бақылау мүмкін емес, әр қайық әр жағалауға келіп тоқтайды. Осыған байланысты Баутино кентінің жағалауынан арнайы айлақ салу қажет. ҚР Шекара туралы заңына сәйкес жергілікті атқарушы орган суда өздігінен жүзетін және өздігінен жүзбейтін су көлігі құралдарына арнайы айлақтармен қамтамасыз етуі тиіс. Бірақ бұл мәселе күні бүгінге дейін шешімін таппай келеді. Екінші мәселе – жоғарыда аталған «Байда» қайықтары қыдыру мақсатына арналмаған суда жүзу құралы, арнайы құтқару құралдарымен жабдықталмаған қолдан жасалған қайықтар. Ол – адам өміріне қауіпті. Ертең қайғылы оқиға орын алса кім жауап береді? Сондықтан бұл қайықтарды қыдыру мақсатына пайдалануға тыйым салу керек. Инспекция осы жөнінде жоғарғы тұрған уәкілетті органдарға ұсыныспен шықты, қазіргі таңда бұл мәселе қаралуда. Үшіншіден, біздің теңіз жағасында орналасқан инспекцияларымыздың арнайы тұрақтайтын ғимараты жоқ. Сондықтан олар ғимаратты жалға алуға мәжбүр. Бөлім қызметкерлеріне арналған кеңсе ғимараттарын салу – күні бүгінге дейін шешілмей келе жатқан мәселе. Сонымен бірге инспекцияны соңғы үлгідегі теңізде тез жүзетін катерлермен, жүрдек автокөліктермен қамтамасыз ету мәселесі де шешімін таппай отыр. Ал 18 табиғат пайдаланушы тарапынан өрескел заң бұзушылықтар жоқ. Каспий теңізіне келетін болсақ, балықтарға қауып төніп тұр деп айтуға негіз жоқ. Балықтар өсіп жатыр. Арнайы квота бойынша игерілуде.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Айгүл ОРЫНБАЕВА
Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.
