«Ер Қармыс» фильмі жарық көрді

Қазақстанның Халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері, Еңбек Ері Әбіш Кекілбайұлының 80 жылдық мерейтойы аясында бір бойына көп қасиетті дарытқан ұлы тұлғаның қабілет-қарымын жан-жақты таныту мақсатында түрлі іс-шаралар ұйымдастырылуда. Барлық жанрда қалам тербеген алуан қырлы Әбекең шығармашылық бағыттағы кәсіби қызметі арқылы отандық кино өнерінің де қалыптасуы мен дамуына орасан зор үлес қосқан. 1970-1975 жылдары «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы бола жүріп, қазақ кино өнерінің жауһарлары – «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры» көркем фильмдерінен бастап, сол жылдары таспаға түсірілген барлық туындылардың сценарийлерін өз қолынан өткізіп, көркемдеп, түзеп-күзеп, бекітіп отырған. Автордың төл туындылары – көркем шығармаларының өзі кино түсіруге дайын өнім екені туралы режиссерлер айтып, жазып келеді. Сондай-ақ оның зерттеулері арқылы да түрлі деректі фильмдер түсіріліп дайындалуда. 10 қазан күні Ақтау қаласындағы «Достық үйі» ғимаратының кино залында жорық жыршысы Қалнияз жырау Шопықұлының «Ер Қармыс» дастанының негізінде түсірілген режиссер Нартай Сауданбекұлының кино-жыр туындысының тұсаукесері өтті. Ә.Кекілбайұлы «Дуадақ қонған боз төбе» атты тарихи танымдық еңбегінде XIX ғасырдың басы мен бірінші жартысындағы Ресей патшалық империясының отарлау саясаты мен Хиуа хандығының шапқыншылығына қарсы шыққан Маңғыстау қазақтарының күрделі тағдырын, кеткен есесі мен қайтқан кегін, сол тұста ерлігімен көзге түскен қаһарман тұлғаларды «Ер Қармыс», «Балуанияз батыр», «Тоғыз ауыл» дастандарымен байланыстыра қарастырады. Бұл жаңа фильмнің ерекшелігі – аталмыш дастанның желісі бұзылмай, оқиғалар жырдың негізінде өрбіп отырады. Бейнеклип немесе қысқаметражды фильм деуге мазмұны мен ауқымы сыймайтын туындыны көрген алғашқы көрермендері бір ауыздан кино-дастан деп бағалады. Бас кейіпкер – жетпіс бес жастағы Ер Қармыстың рөлін ҚР еңбек сіңірген қайраткері Қонысбек Бегайдаров шебер ойнап шыққан. Актер, режиссер, ҚР Халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері Тұңғышбай Жаманқұлов тәкаппар да қатыгез Жәуміт ханның рөлін сомдапты. Ер Төлепті театр және кино актері, режиссер, ҚР-ның мәдениет қайраткері Нартай Сауданбекұлының өзі сәтті бейнелеген. Күтпеген жерден жау шапқан бұйқыт елдің қаралы жұрты, бармағы тістеулі кеткен азаматтардың қаруға қолдары да жетпей қапыда қыршынынан қиылуы, әйелдердің ащы зары, мал-жанның талауға түсіп, бойжеткен қыздар мен келіндердің жесір ретінде айдалып бара жатуы шынайы да аянышты, сенімді суреттеліпті. Көрермендердің көбі көзіне еркісіз жас үйіріп отырды. Осы хабар құлағына тиген қарт батыр Қармыстың он ай кезік ауруынан енді айыққанына да қарамастан қару-жарақ, сауыт-сайманын толық қамдамай асығыс жау соңынан қуып кетуі, жолай Ер Төлепке хабарлап, ол келгенше жауды қуып жетіп жалғыз өзі ұрыс салуы, қарсыластарының жолын бөгеуі, денесіндегі ауыр жарақатына қарамастан артынан келген ерлерді майданда күтіп жатып, басқыншылардың кеткен бағытын сілтеуі, өз елінің жауынгерлерін сұрап біліп, қарсы тараптан сақтандыру мақсатында кеңес беруі қайсарлықпен, қаһармандықпен, мәрттікпен жеткізілген. Ал енді Әнеттің ұлы Ер Төлеп бастап аз қолмен көп жаудың артынан барып кек қайтарып, жесір айыруы, жекпе-жекте ерлік көрсетіп, сол замандағы қойын-қолтық соғыс тәсілдерін аса шеберлікпен көз алдымызға елестетті. Дастанды жырлаушы – жыршы, Қызылсай ауылдық мәдениет үйінің директоры Ахмет Баякешов. Фильм басталмастан бұрын идея авторы – сценарист-драматург Жәнібек Әлікен сөз сөйлеп, Маңғыстауға алғаш келген сапарында Пір Бекет Ата басына зияраттай бара жатып, жолда осы дастанды тыңдағанда, кино түсіру туралы ой келгенін айтады. Оның идеясын іске асырған режиссер Нартай Сауданбекұлы фильмнің түсірілу кезіндегі қиындықтары мен режиссерлік шешімдері туралы әңгімеледі. Тұсаукесердің құрметті қонағы Тұңғышбай Жаманқұлов әріптес інілерінің талабына қолдау көрсетіп, фильм сюжеті, мазмұны, идеясы ұнағандықтан ұсынысқа бірден келіскенін, кино өнерінің қиындықтарын өз тәжірибесінен мысал ете отырып айтып берді. Екі көрсетілімінде де көрермендер артығымен келіп, кино залды толтырып отырды. Фильмнен кейін Алматыдан арнайы келген тарих ғылымдарының кандидаты, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры Самат Өтенияз фильмнен алған әсерімен сол тұстағы тарихи оқиғаларға ұзақ талдау жасап кетті. Ер Төлептің ұрпақтары атынан сөз сөйлеген өлкетанушы Мұрат Ақмырзаев ризашылығын білдіріп, қосымша ой-пікірлерін ортаға салды. Демеушілер атынан «Өзенмұнайгаз» АҚ кәсіподақ комитетінің төрағасы Наурыз Сақтағанов пен осы мекеменің депатрамент директоры Әділ Сүйебай сөз сөйлеп, түсіру тобына, шығармашылық ұжымға алғыстарын білдірді. Алашорда үкіметінің 100 жылдығы тұсында басталған шығармашылық байланыстары бұл туындымен тоқтап қалмай, болашақта да жалғасатынын айтып, ойларында жүрген жаңа жобаларды жүзеге асыру жоспарлары барын айтты. Ер Қармыс ұрпақтарының атынан ел ақсақалы, «Балықшы Ата» қоғамдық қорының төрағасы, «Тұлпарқұрылыс» ЖШС бас директоры Қылышбай Көшербайұлы алыс-жақыннан арнайы келген қонақтарға алғысын білдіріп, қомақты қаржылай сый ұсынды. Тоқсаныншы жылдардың басында-ақ Ер Қармыс, Балуанияз батыр, Тұрыш ишан аталарының басына алып кесене салдырып, ұйымшылдығымен танылған ұрпақтарының әр жылдардағы игілікті істерін айтпағанда, 2012 жылы Отпан таудың басында Амал мерекесін жоғары деңгейде өткізуі – аса ауқымды шара болып есте қалды. Сол дәстүр бойынша 2020 жылы тағы Балықшы Ата ұрпақтары халықтық мерекені абыроймен өткізуге қазірден қызу дайындалуда және маңғыстаулықтар мен өлке қонақтарын Амалға белсенді қатысуға шақырады. Бұл туралы фильмнің тұсаукесер салтанатында да, мәртебелі меймандарға берілген қонақ асында жан-жақты хабарланды. Тұсаукесерге арнайы келген қонақтар «Әбіш әлемі» I халықаралық театр фестиваліне қатысты.

Үміт ЖӘЛЕКЕ