Мұнайшылар бас сардары

1971 жыл. Құлсары кентінің темір жол вокзалы. Қақаған аязды қаңтар айының соңғы күндерінің бірі. Ембі (қазіргі Жылыой) ауданынан кезекті облыстық партия конференциясына сайланған делегаттар Маңғыстаудан келіп Гурьевке (Атырау) баратын пойызды күтудеміз. Біз отырмақшы вагонда «Қазақстанмұнай» бірлестігінің басшысы Сафи Өтебаев келе жатырған көрінеді деген хабар құлағыма шалынды. Бұрын атын талай естіп жүрген ағамызды көзбе-көз көрудің сәті түсетін болды-ау деп іштей қуанудамын. Пойыз тоқтап, вагонға кіріп өз орнымызға жайғастық. Сафи Өтебайұлы бір­лестіктің бас инженері Николай Иванович Смолников екеуі бір ку­педе келе жатыр екен. Бұлардың осы вагонда болатынын алдын ала білген аудан басшылары дастархан жайып қонақ асын ұйымдастырған. Купенің тарлығы белгілі, сондық­тан оған аудандық партия комите­тінің бірінші хатшысы Мұсабай Сағымбаев пен аудандық атқару комитетінің төрайымы Меллят Сабырова ғана қатысты да, қалған делегаттарды, бәрі болмағанмен кейбіреулерін, бір­-бірлеп шақырып Сәкеңмен таныстырды. Оның ішін­де мен де болдым. Көпшілігі, әсі­ресе мұнайшылар, Сафи ағамыз­бен бұрыннан таныс­-біліс. Ол кісімен алғаш кездесіп тұрған, мүмкін, тек мен шығармын. Орта бойлы, аққұбаша өңді, қою қара шашын айыра тараған, ақсақал де­уге қимай, жігіт ағасы деуге әбден болатындай көрікті азамат екен. Облыс орталығында біздің деле­гацияға Жайықтың күн шығыс бет­кейіндегі «Ембімұнайдың» қонақ үйі белгіленген екен. Сафи ағамыз да соның үлкен бір люкс нөміріне орналасты. Кеште ол осы жерде қонақ асын берді. Біздің делега­циядан шақырылғандар ішінде мен де болдым. Осыдан бар­жоғы ай жа­рым бұрын, 15 желтоқсанда, Ембі аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болып сайланып, 27 желтоқсан күні өткен аудандық партия конференциясында, одан кейінгі алғашқы ұйымдастыру пленумында жеті бюро мүшесінің бірі болу бұйырған. Бұл кеш қонақтарының құрамында болу сол себепті болса керек. Отырыс ұзаққа созылды. Сафи ағамыздың әңгімесі бас көтерместен оқитын қызғылықты кітаптай әсер етті. Елдің, өңірдің экономикасын, оның ішінде әсіресе мұнай өнді­рісін дамытудың, сол саладағы бастан кешкен қиындықтар, оның болашағы жөнінде көптеген баға жетпес тың мағлұматтар алдым. Талай елге еңбегі ерекше сіңген адамдар да еске алынды. «Дарын­ды адам барлық жағынан да дарын­ды болады» дегендей, Сәкең әсем, құлаққа жағымды қоңыр даусы­мен бірнеше қазақ, орыс өлеңде­рін шырқап, бәрімізді риза қылды. Смолников те құр жаяу адам емес екен. Пушкиннің, Лермонтовтың, Есениннің кейбір өлеңдерін жатқа айтып, қонақтарды таңғалдырды. Мен түн ортасы ауа демалуға кеткенде қонақтық әлі жалғасуда еді. Іштей «апырай, бірнеше са­ғаттан кейін конференция баста­лады, бұл адамдар, соның ішінде жасы үлкен Сафи ағамыз шаршап қалмас па екен?» деген ойда бол­дым. Конференция басталып, оның төралқасы сайланғанда Сафи Өтебайұлы обком бюро мү­шесі ретінде үстел басындағы алдыңғы қатардағы орындықтың біріне жайғасты. Ол таңға оты­рып шаршағандай емес, ұйқыны әбден қандырып, жақсы демалған адамдай. Қара костюм, ақ көйлек, талғаммен тағылған галстук, омыраудағы Одақтық Жоғары Кеңес депутатының күрең қызыл төс­ белгісі өзі келбетті адамға ерекше сән бергендей. Біз түнгі демалыс­тың шалалығынан көзіміз жасау­рап, ара­-тұра есінеумен болғанда, ол кісінің жиынның бас­аяғына дейін бет талшығының бірде-­бірі бүлк еткен жоқ. Қандай мықтылық десеңізші?! Бұдан жарты ғасырға жуық бұрын бүгінде аты аңызға айналған қазақ мұнайшыларының сардары Сафи ағамен осылай кез­десіп, танысқанмын. Сол жиыннан тағы бір әңгіме есте қалыпты. Обкомның жаңа құрамы, әдетте, конференцияның соңында, ал оның бюро мүшелері бірінші ұйымдастыру пленумын­да сайланады. Сондықтан олар алдын ала көпшілікке белгісіз бо­лып, әр түрлі жорамалдар жаса­лады. Сафи Өтебайұлы бұрынғы құрамда бюро мүшесі болды. Бір­неше айдан кейін оның жасы 62-­ге толмақшы, ал зейнет жасы – 60. Обкомның бірінші хатшысы болып сайланғанына бір жыл да толмаған Саламат Мұқашевтың жаңа мер­зімге бұл лауазымға қайтадан иеле­нетініне ешкімнің күмәні болмады. Бұл екі азамат рулас ағайын екен. Енді інісіне билікті қолға ұстап отырғанда ағасын бюро құрамына кіргізбей тастау да оңай емес еді. Жұрттың не болар екен деп күткені де сондықтан. Саламат Мұқашев «Әрі жүрсең ат өледі, бері жүрсең арба сынады» дегендей кейіп кеш­кен болуы керек. Бірақ қай нәрсені де байыппен, терең ойлап шешетін ол бұл жерде де оңтайлы шешім таба білді. Сафи ағамыз бюроның құрамына кірмеді, бірақ ол КОКП­-тың кезекті ХХІV съезіне делегат болып сайланды. Ол кезде бұл көптің басына бұйырмайтын үлкен сенім мен құрмет болатын. Конференция өтіп, үйге оралғаннан кейін Сафи Өтебайұлының өмір жо­лын тереңірек білгім келіп ол жө­нінде жарық көрген кітаптар мен мақалаларды тауып алып, оқып шықтым. Сафи Өтебаев 1909 жылы 25 мамырда қазіргі Атырау облысы, Қызылқоға ауданының Қарабау ауылында кедей шаруа отбасын­да он бірінші бала болып дүниеге келген. Балалық шақта адамның болашағына сәл нәрсе әсер етіп жатады. Сафиды әкесі жеті жа­сында ағылшындарға жұмыс істеп, мұнай өндіріп жатқан Қали, Ғұсман ағаларының қызметімен танысты­рамын деп Доссорға алып келеді. Қали ағасы баланы өндіріске апа­рып бұрғылау станогын, ұңғыдан шығып жатқан мұнайды көрсетеді. Сол күннен бастап Сафи мұнайдың тетігін меңгеріп, мұнайшы болуды армандайды. Доссордағы мектепте бес жыл, ФЗУ­-да үш жыл оқып слесарь, бұрғышы мамандықтарын ала­ды. 1928–1930 жылдары Орынбор рабфагінде, 1931–1935 жылдары Әзірбайжан мұнай институтында оқып, елге оралады. Осы бір сәтті Сафи ағамыз былай деп еске ала­ды: «Сол жылы 220 студент бітір­ генбіз. Ембіге тек мен ғана сұранып келдім. Мемлекеттік комиссияда: «Сен неге сонша Ембіге сұрана­сың, институт бітірушілердің бір де біреуі онда барғысы келіп отыр­ған жоқ. Ол жерде жұмыс істеу қиын» деді. Мен: «Институтта­ғы төрт мың студенттің ішінде жалғыз ғана қазақпын және Ембі мұнайшысының баласымын, сон­дықтан сол жерге барғаным жөн. Қазақстан мұнайын Бакудың дең­гейіне жеткізу үшін сонда еңбек ету – менің арманым» дедім. 1936 жылы сәуірде Сафи ағамыз Ембіге келіп, еңбек жолын Мақат кәсіпшілігі бұрғылау цехының аға инженері болып бастады. Кейін 1945 жылға дейін осы кәсіпшіліктің басшысы, «Ембімұнай» тресінің бас инженері, Мақат, Құлсары, Комсомол мұнай кәсіпшіліктері­нің директоры болды. 1945–1951 жылдары Жылыой аудандық пар­тия комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарып, 1951 жылдан бастап, алты жыл бойы Гурьев қа­ласындағы «Қазақстанмұнай» бір­лестігін басқарады. 1957 жылы Одақтық министрліктер тараты­лып, аймақтардағы өндірісті бас­қару үшін халықшаруашылық ке­ңестері (совнархоз) құрылғанда, 1957–1962 жылдары Гурьев об­лыстық, 1962–1965 жылдары Ба­тыс Қазақстан өлкелік халықша­руашылық кеңестерінің төрағасы болды. Одақтық министрліктер қайтадан құрылып, халықшаруа­шылық кеңестері таратылғанда, 1965–1971 жылдары Ақтау қала­сында республикалық минис­трлік деңгейіндегі қайта құрыл­ған «Қазақстанмұнай», кейін «Маңғышлақмұнай» атанған бірлестіктің басшысы болды. Осы жылдар ішінде Сафи Өтебайұлының бастама­сы және басшылығымен республикамыздың батыс аймақ­тарында көптеген мұнай кенорын­дары ашылды. Мұнай өндіру көлемі бойынша Қазақстан Одақта Ресей­ден кейінгі екінші орынға шықты. Жаңа зауыттар, мұнай тасымал­дайтын құбырлар, темір жолдар салынды. Қазақ политехникалық институтында мұнай факультеті ашылып, Одақтық жоғары оқу орындарына жүздеген жастар кон­курстан тыс қабылданды. Сөйтіп, қазақ мұнайының даңқын әлемге асқақтатты. Сафи аға Орынборда оқып жүр­генде 60 жыл отасқан асыл жа­рын кездестіреді. «Шәрипаны көргеннен жүрек байғұс лүпілдеп, бұлқына бастады. Жақсы көрдім. Ұнаттым. Ғашық болу деген осы болар деп ойладым» – деп еске алады естелігінде ағамыз. Екеуінің ұзақ жылдар бірге кешкен тату­ тәтті өміріне, солмаған махаббаты­на жұрттың бәрі қызыға қарайтын. Қазақтың жеті ғашығының қата­рына қосуға әбден лайық жұбайлар еді. Олар алтын асықтай төрт бала сүйді. Тұңғышы Светлана музы­кант, Әділі жеті жасында шетінеп кеткен, Әбіл мен Мақсұт екеуі де мұнайшы. Әбіл де бұдан бірне­ше жыл бұрын бақилық болған. Немере, шөберелер өсіп, алып бәйтеректей болған Сафи ағаның жапырақтары жайылуда. [caption id="attachment_80933" align="aligncenter" width="1024"] Сафи Өтебаев пен жұбайы Шәрипа Жүзбаева[/caption] Маған Сафи Өтебайұлының жарқын жүзін көру сәті алғашқы кездесуден он жыл өткеннен кейін барып түсті. 1980 жылы көктемде Маңғышлақ облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып сайланған Саламат Мұқашев көп кешікпей өзі ұстазым деп санайтын Сафи Өтебайұлы мен кезінде Гу­рьев обкомының бірінші хатшысы болған Мұхамбет Айтуұлы Исе­новті жұбайларымен Маңғыстауға қонаққа шақырып, сол сапарларын­да олар Ералиев (қазіргі Құрық) кентінде болып геолог­барлаушы­лармен, аудан активімен кездесіп еді. Мен аудандық партия коми­тетінің хатшысы болатынмын. Одан кейін де Сафи ағаның неме­ре інісі Болат Қабиұлы Өтебаев «Маңғышлақмұнайгазбарлау» ке­шенді экспедициясының басшысы болып тұрғанда да бір келгені бар. Қадірлі ағамызбен әр кездескен са­йын оның әңгімелерін тыңдаудан үлкен ләззат алатынмын. 2004 жылы Атырауда Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығы тойланды. Сол шараға Маңғыс­тау облысының делегациясын басқарып барған облыстық мәс­лихаттың хатшысы Бақтыбай Шелпеков тойдың құрметті қонағы болған 95 жастағы Сафи ағаның мықтылығына таңғалып, бізге әңгімелегені бар еді. «Той күні түске дейін қаладағы әр түрлі шараларға қатысып, одан соң автобуспен әрі-­бері жүз елу шақырым жол жүріп Махамбет ауданы, оның орталығындағы әр түрлі нысандарды аралап келгеннен кейін, кешкі ас дастарханына отырғанда ақса­қал: жігіттер, бүгін жақсы жұмыс жасадық, енді көңілді демалайық деп коньякті тартып жіберіп, ән салып, үзілісте қыздармен биледі. Қыздармен биледі демекші, бірде Сәкеңе Сафура атты келіні: - Аға, қыздармен билейтініңіз не? Ұят емес пе? Тәтемдермен би­лесеңізші, – дегенде: - Қой, құрсын, оларды алып жү­ру қиын, – деген екен дейтін де әңгіме бар. Сафи Өтебайұлының елінің, ту­ған жерінің өсіп­-өркендеуіне сі­ңірген еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланды. Кеңес дәуірінде ол – Ленин, Октябрь Революциясы, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі», 2­-дәрежелі Ұлы Отан соғысы ордендерімен марапатталды. КСРО Құрметті мұнайшысы, Қазақ КСР-­ның ғылым мен тех­никаға еңбегі сіңген қайраткері. Әлденеше рет КСРО және Қазақ КСР Жоғары Кеңестерінің депутаты, КОКП ХХІІ­-ХХІV, Қазақстан Компартиясының ІІ­-ХІІІ съезде­рінің делегаты, республика пар­тия Орталық Комитетінің (1951–1975 ж.ж.) мүшесі болып сайланды. Қазақстан  тәуелсіздік алған тұста «Отан» және 1­-дәрежелі «Барыс» ордендерінің иегері атанды. Атырау облысы, Атырау, Ақтау қалалары мен Жылыой ауданының құрметті азаматы атағына ие болды. Жүзге таяп қалған атақты ақсақалға «Халық Қаһарманы атағын бере салса неғылады?» деген де пікірлер болды. Оған ол әбден лайық еді. Алайда асыл адамдар, нар тұл­ғалар атақ үшін емес, ұлы мұраттар үшін өмір кешеді. Олар үшін ең биік атақ – халқының құрметі. Сафи ағамыз – сол құрметке бө­ленген кісі. Бүгінде оның «қазақ мұнайының атасы» атауы – соның дәлелі. 2018 жылдың көктемінде мені­мен Шымкенттегі досым, белгілі заңгер, сот жүйесінің ардагері, заң ғылымдарының докторы, руханият­тың жанашыры Бекет Тұрғараев хабарласып, өзімен ағалы­інілідей болған Сафи ағаның күйеу баласы, танымал өнер қайраткері, Қазақстанның халық әртісі Сәбит Оразбаевтың мұнайшылардың Ақ­тауда Сафи Өтебайұлына ескерткіш орнату жөніндегі әрекеттерінің біраз уақыттан бері әр түрлі себептермен іске аспай жүргенін айтқан екен. Біз, Бекет, белгілі мұнайшы Мейрам Ахметжанов үшеуміз 2016 жылдың аяғында көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстан, оның ішінде Атырау, Маңғыстау өңірлерінің дамуына ерекше үлес қосқан Нұртас Оңдасыновтың есі­мін мәңгілік есте қалдыру мақса­тында Ақтау қаласының №5 орта мектебіне оның атын беру жөнінде мәселе көтеріп, ол жергілікті билік тарапынан қолдау тауып, Үкіметтің 2017 жылғы 27 наурыздағы қаулы­сымен мәселе оң шешімін тапқан. Біз өз қаражатымызға ескерткіш дайындап, оны мектеп ауласына орнатып, сол жылы 2 қыркүйекте салтанатты ашылуы өткен. Мектеп ғимаратында мұражай да ашқанбыз. Бекет осы тәжірибемізді ескере отырып, «Сафи ағаға да ескерткіш орнатумен айналыссақ қайтеді?» деген пікір білдірді. Мен оны құп алдым. Досымның бірі Шымкент­те, екіншісі Мәскеуде болғандық­тан қажетті құжаттар дайындау, мәселені жергілікті және респу­бликалық билік органдарының алдында қойып, оның шешімін қадағалау, ескерткіштің орнын анықтап, орнататын адамдар табу т.б. ұйымдастыру мәселелерімен мен айналыстым да қаржыланды­ру мәселелері Бекет пен Мейрам­ның мойнында болды. Бастамамыз жергілікті билік органдарының, оның ішінде облыс әкімі Ералы Лұқпанұлы Тоғжановтың тарапынан бірден қолдау тапты. Ескерткішті Бекеттің жақсы жолдасы, белгілі мүсінші, мемлекет­тік сыйлықтың лауреаты, профессор Ескен Сергебаев дайындады. Нұртас Оңдасыновқа қойылған ескерткішті де дайындаған осы кісі еді. Ескерткіш кезінде Сафи Өте­баевтың өзі басқарған «Маңғыс­таумұнайгаз» акционерлік қоғамы ғимаратының алдына орнатылып, оның салтанатты ашылуы 2018 жылдың 30 тамызында өтті. Оған облыс, қала басшылары, депутаттар, жан-­жақтан келген ардагерлер, мұнайшылар және Сафи ағамыздың қызы Светлана мен ұлы Мақсұт қатысты. Облыс әкімшілігі Сафи Өтебайұлының рухына бағыштап ас берді. Бүгінде ағамыздың туған күні, мұнайшылардың кәсіби мей­рамында ескерткішке гүл шоқтары қойылып, оның жанынан өтіп бара жатырған үлкен­-кіші де бастарын иіп, тағзым етеді. Бір туар азаматты мәңгі есте сақтау деген осы шығар. Алла өмірді адамның бәріне бе­реді, ал кәрілікті тек сүйікті құл­дарына сыйлайды деген бар. Бір ғасырдай өмір кешкен Жаратушы­ның сүйіктісі Сафи Өтебайұлы – заманының, халқының мақтаны­шы, есімі ел тарихына алтын әріптермен жазылуға лайық биік тұлға.

Ғани КАРИН, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері