Жаңа зауыт - өмір талабы

©

«...Еліміз бензинді, дизель отынын, авиация керосинін молынан өндіруді қажет етіп отыр. Жаңа мұнай өңдеу зауыттарын салу қажет... Төртінші мұнай өңдеу зауыты... орны, инвестициялар көзі мен құрылыс мерзіміне қатысты мәселелерді Үкімет ... шешкені жөн...».

Елбасымыз 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстан жо­лы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында осылай деді. Күні бүгін қаны сорғалап тұрған проблема. Бірақ  оған  байланыс­ты үкіметіміз әлі нақты шешім ала қойған жоқ. Неге?

Өткен жылдың сәуірінде Әзір­байжан сапарынан келе жатып Ақ­тауға соққан Нұрсұлтан Әбішұлы: «Маңызды транзит торабы ретінде Маңғыстау өңірі өркендейді. Мұнай мен газ саласы дами береді, деген­ мен өңдеу жағына қарай көшуіміз қажет» – деген еді. Елбасы бұл жер­де «өңдеу жағына қарай көшуіміз қажет» сөзін тегін айтпағаны тү­сінікті. Ол төртінші мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) идеясының алғаш осы өңірден шыққанын және құрылысының да осы өңірде бас­талғанын, өзінің кезінде сол жұ­мыстардың басы­-қасында жүргенін жиынға қатысқандарға меңзегенін маңғыстаулықтар айна­-қатесіз тү­сінген еді. Түсінген де кейін жұмыс сапарымен келген Премьер­-Ми­нистр Б.Сағынтаевқа сол сұрақты қойған.

Премьер болса «төртінші МӨЗ идеясы әлі күн тәртібінен түскен жоқ, салынған күнде оның өнімін кімдерге сататынымыз да белгіле­нуі керек қой» деген қысқа жауап қайырған. Ал энергетика министрі Қ.Бозымбаев жанар жағармай дауы өзіне тиіп, Елбасынан сөгіс алған кезде ғана төртінші зауыт салу керек­ тігін әңгімелей бастады. Жақында өткен үкіметтің кеңейтілген мә­жілісінде Елбасы осы мәселеге ке­дергі келтіріп жүргендердің аттарын атамаса да, сын тезіне алып кетті. Министр енді бел шешіп кіріскен тәрізді. Іске сәт!

Демек өмірдің өзі жаңа МӨЗ­-дің ауадай қажеттігін күн тәртібіне алып келді. Ыңғыршағы көрініп тұрған арық мәстектей – үш МӨЗ қанша модернизацияласаңыз да қазақша айтқанда «мал» болмай­тыны нақты дәлелденді. Өйткені оларға кеткен шығынға баяғыда заманауи жаңа үлгідегі жаңа зауыт тұрғызып алуға әбден болатынын сарапшылар айтып та жүр, оны халықта ұғынып болды.

Бір айта кетер нәрсе, бұдан 34 жыл бұрын, яғни 1984 жылы Боза­шы түбегіне Елбасымыз (ол кезде Министрлер Кеңесінің төрағасы) ішінде КСРО Жоспарлау коми­теті төрағасы Н.Байбаков бар бір топ одақтық және республикалық министрлерді бастап келді де, Бо­зашы мұнайын игерудің болаша­ғын талқылады. Міне, осы жиын­да қазақстандықтар тарапынан геологиялық қоры миллиард тон­наға  пара­-пар  Бозашы түбегін­ де ванадий металы бар мұнайды өңдейтін дербес зауыт тұрғызыла қалғанда Маңғыстаудың өзге кен­ орындарындағы өндірілген мұнай­ды басқа жаққа тасып шығындан­ бай, өз жерінде өңдеудің тиімділігі де айтылған болатын.

Елбасымыз еліміздің экономика­сын өркендетіп, одан әрі нығайта түсуге өлшеусіз үлес қосатын бұл бастаманы тәуелсіздігіміздің елең­ алаңы кезінде­-ақ жүзеге асырмақ болып, Маңғыстау мұнай өңдеу зауытының (ММӨЗ) құрылысын бастатқаны белгілі.

1991 жылдың 14 ақпанында Қазақ ССР Министрлер кабинеті мен ССРО Мұнай және газ өнеркәсібі министрлігі ММӨЗ жөнінде бір­лескен №101 қаулы қабылдады. Құжат қабылданбай тұрып Бозашы мұнайын тиімді пайдаланудың және өңдеудің, сөйтіп, елімізді сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету­дің әртүрлі жолдары терең зерде­ленген­ді. Жоба бойынша Бозашы мұнайын терең өңдейтін зауыттың қуаты жылына 6 миллион тонна өнім болды. Өнімінің  құрамына өте жоғары сапалы бензин, реак­тивті және дизельді отын, жол және құрылыс битумдары, сонымен бірге өте бағалы компененттер – ванадий мен никель кірді.

Зауыттың жылына 3 миллион тонна мұнай өнімдерін шығара алатын бірінші кезегін 1995 жылы пайдалануға беру жоспарланды. ҚР Министрлер кабинетінің 14.10.1991 жылғы №605 қаулысымен зауыт құрылысына қосымша шаралар бел­гіленді. Экспортқа шығару квотасы жасалды.  Жыл  сайын Бозашының 1 миллион тонна мұнайынан түскен қаржыны зауыт құрылысы­на мақсатты жұмсау үшін «Әлем­ банктен» мұнай сатудан түсетін қаржыны жинайтын арнайы валю­талық есепшот ашылды.

Зауыт құрылысына тапсырыс бе­руші де, бас мердігері де, бас жоба­лаушысы да белгілі болды. Зауыт құрылысын салу конкурсына АҚШ­-тан да, Германиядан да, Жапони­ядан да әлемнің белгілі фирмалары мен консорциумдары қатысты.

Конкурста жапондық «Мицуи­-Мицубиси-­Тойо» фирмасы жеңім­паз атанып, 1993 жылы қысқа мерзімде зауыттың техникалық – экономикалық негіздемесін (ТЭН) жасақтап берді. Жапондық жобада Бозашы мұнайын ғылым мен тех­никаның озық жетістіктерін қолдана отырып, әлемдік стандартқа сай және әлемдік нарықта сұранысқа ие 92,5% терең өңдеу, сонымен бірге сирек металдар ванадий мен никель ді бөлектеу көзделген еді...

Зауыттың орнын белгілеу де оңай болған жоқ. Орны мұқият зерттеліп, Ақтау қаласынан 43 км жерден орын таңдалды. 1992 жылы экологиялық қызмет органдарымен бірге ҚОӘБ (қоршаған ортаға әсерді бағалау), яғни қоршаған ортаға тигізетін әсері анықталды, мақұлданды және бекітілді.

Сөйтіп, 1992 жылдың 12 мамырында өлке тари­хында есте қалар оқиға болды. Зауыттың алғашқы қадасы қағылып, алып экскаватор ожауы­ мен зауыттың орнының топырағы қопарылды. 1992–1994 жылдары жұмыс біршама қарқынды жүрді. Зауытқа ондаған километрлік ас­фальт жол, теңіз суын әкелетін 20 км технологиялық құбыр (диамет­рі 1220 мм), 15 км ауызсу құбыры, Тамақ теміржол стансасынан 47 км теміржол төселді, ВЛ-­6 кв электр желісі тартылды. 1994 жылдың мамырынан бастап жұмыс қаржы жоқтықтан баяулай бастады да, кейінгі жылдары тоқтады.

1994–1997 жылдар жас тәуелсіз Қазақстан үшін шындығында аса қиын жылдар болды. Аса үлкен бағдарламаларды қаржыландыруды республика бюджеті көтере бермейтінін, сондықтан да жапондық инвесторға үкімет өз тарапынан кепілдік бере алмағанын мұнай­шылар түсінді.

Содан бері де 20 жылдан астам уақыт өтіпті. «Жоба ескіріп қалған жоқ па?» деген сауалдың алдан шығары сөзсіз. Аймақтағы осы іс мамандарының пікірінше ол жоба әлі ескірген жоқ, ескірмейді де. Онда әлемдік мұнай өңдеу өнеркәсібіне қатысты мол тәжірибенің таңдау­лы жиынтығы бар екен. Зауыт жобасының эксперттік жағымды қорытындысын Англияның атақты тәуелсіз фирмалары (Ален энд Ове­ри, Кем Системз, Барклайз Банк) жасаған.

Қазақстан инвесторлар үшін ең сенімді, әрі ең тиімді аймақ бо­лып табылады. Бұдан 20 жыл бұ­рын мұнай өңдеу зауытын салуда Маңғыстау өлкесінің таңдалуы те­гін емес еді. Мұнайды өндіру мен өңдеудің бір өңірде болу тиімділігі ескерілген­ді.

ММӨЗ құрылысын қайта жаң­ғыртудың тиімділігі ерен. Бозашы мұнайының жоғары тұтқырлығы әлемдік нарықта шикілей сатқанда төмен бағаланады («BRENT» мар­касы 30­40% арзан), бұл да үкімет тарапынан ескерілген. Өлкенің табиғи байлығын өз жерінде өңдеп сатудың тиімділігі өте жоғары бол­мақ. Кенорындарындағы (Қалам­қас, Қаражанбас, Солтүстік Боза­шы, Жалғызтөбе, Қаламқас­-теңіз, Қаражанбас­-теңіз, Өзен, Жетібай, өзгеде теңіздегі кенорындары) мұ­найдың үлкен қоры ММӨЗ-­дің қуатын арттырып, ұзақ мерзімге пайдалануға қол жеткізеді. Шикі мұнайды тасымалдағаннан гөрі, тұ­тынушыларға дайын мұнай өнім­дерін тасымалдаған өте тиімді еке­нін түсіндірудің қажеті жоқ. Мұнай әлемдік стандартқа және әлемдік нарықта сұранысқа ие боларлықтай 92,5% терең өңделеді, сонымен бір­ге сирек металдар ванадий мен ни­кель бөлектенеді...

«Алтынды шыққан жерден қаз» дейді қазақ. Зауытты Маңғыстау­дан салу жөніндегі өлкеміздің бір топ мұнай ардагерлерінің, өлке­мізден сайланған Парламент депу­таттарының үкіметке жолдаған ұсыныстары, сонау 2014 жылдан бері жатыр, оған тиісті орындар тү­сіністікпен қараса дейміз.

Дүниежүзілік маңызға ие, шикізат өңдейтін алып кәсіпорынды маңында мұнай кенорындары жоқ, тасымалдауға мол шығын кететін (технологиялық базасы жоқ) сұр далаға апарып қондыра салуға бол­майды. Павлодар мен Шымкент мұнай өңдеу зауыттары солай, яғни алыстан тасымалданатын ба­тыс сібірдегі Ресейдің мұнайына негізделіп салынған, сондықтан өзгеге тәуелді. «Өзгедегінің кілті аспанда». Оның белгілі дәрежедегі өзіндік қиындықтарын қолмен ұс­тап, көзбен көріп жүргендер ғана біледі. Қазақстандық мұнай өңдеу зауыттарының бәрін, шикізаты алыс кенорындарынан тасымалдауға не­гізделген нұсқаға байлап қоюға бол­майды. Қазір бізге өңделген мұнай өнімдерінің 35% Ресейден келеді.

Өз шикізатымен жұмыс істеп, мұнайды 92,5% терең өңдейтін, «Евро-­4», «Евро­-5» маркалы жоға­ры сапалы бензин шығара алатын, сирек кен болып табылатын вана­дий мен никельді де өңдей алатын, сөйтіп, сыртқа экономикалық және стратегиялық тұрғыдан тәуелсіз­дігімізді қамтамасыз ететін Мұнай өңдеу зауытының құрылысын өз орнында қайта жаңғыртуды сұрау­ға маңғыстаулықтардың моральдық құқы бар деп білеміз.

Айтуар  ӨТЕГЕНОВ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның құрметті журналисі

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.