Күй құтпаны

©

Уақыт шіркін зырлап өтіп жатыр. Міне, биыл 2019 жылға қадам бастық. Бұл жыл дөңгелек жасқа толатындардың да жылы болмақ. Соның ішінде бір тұлғаны бөліп айтсақ, Сержан Шәкірат 80 жасқа келеді. Міне, бүгін сол аға жөнінде Светқали Нұржан айтқандай, «күй құтпаны» болып Маңғыстау домбырасының бағына жаралған жайсаң жан туралы қалам тартпақпыз. 1933 жылы Маңғыстауда көптен бері күткен об­лыстық өнер колледжі ашылды. Мен Ақтауда одан үш жыл бұрын құрылған қазақ музыка мектебінде дирек­тор едім, енді жаңа колледж басшылығына шақырылдым. Мені әуелден бір мәселе қатты ойланды­ратын. Ол – Маңғыстаудың дәстүрлі өнері, керемет күйлері, ән-­жырлары. Олар басқа өңірлерге қарағанда өзгеше, тіпті сыр-сипаты басқаша. Мұны ұлы Ахаң, Ахмет Жұбанов кезінде айтып кеткен және өз алдына бір мектеп деп бағалаған. Сол өнер өз жеріміз­ де көрініп жүргені болмаса, республикаға таралмай жатты. Адайдың арынды, сазды күйлерінің бүкіл елімізде танылмауы алды­ мен өнерге, өлі мен тіріге де сын еді. Енді, міне, құдай беріп, өз өнер колледжіміз барда жастарға сол құндылықтарды оқыту мәселе­сі көкейге қонып, оны іске асырудың қолай­лы шешімін іздедім. Ол күйлерді кім үйретіп оқытады? Сол тұста Маңғыстау күйлерінің туын көтеріп, өзінен бұрынғы дүниеден өткен майталмандар Шамғұл Ыбырайымов, Мұ­рат Өскінбаев, Алым Жаңбыршиндердің эстафета, шылбыр тізгініне ие болып қал­ған Сержан Шәкірат бар еді. Ол сол мезгіл­дерде өзінің шырқау биігінде қалқып, рес­публика сахналарында көрініп, шетелдерге шығып, өнерсүйер қауымға аса танымал болған. Міне, осы жүйрік ағаны колледжге қуана-­қуана шақырдық. Ал ол нота білмей­ді! Ата-­баба дәстүрі бойынша сан ғасырдан келе жатқан дүниелерді алдындағылардан бойына сіңіріп ала берген. Осындай, біреу­лер теңегендей «сауатсыз профессор», «дала академигін» колледжге келтіруге бола ма? Болғанда қандай! Менің көрген тәжірибем­де, консерваторияда нота білмейтін ағалар студенттерге дәріс беріп жүрді. Мәселен, Қали Жантілеуов, Дәулет Мықтыбаевтар талай жылдар нотасыз­ақ сабақ жүргізді. Міне, мен осыны алға тартып, облыстық білім басқармасынан рұқсат сұрадым және министрліктің келісімін алдым. Сөйтіп, кол­леджде әдейі Серағаңа арналған «Маңғыстау саздары» атты пән аштық. Содан Серағаң ширек ғасырдай колледжде тер төгіп, еңбек етті. Жеткен жемістері ұшан-­теңіз. Сан-­сапат шәкірттері Маңғыстау күйлерінің шеберлері болып, өнерді ілгері тартты. Әрине, алғашқы кезде қиындау болды. Себебі қолмен, дыбыспен үйретуге балалар­дың көбісі жарамады. Ерекше құйма құлақ талантты жастар жоқтың қасы. Тіпті бүгін үйреткенді ертең ұмытып, ауыздары аңқа­йып отыратындар көп болды. Сондықтан да күйлерді нотаға түсіріп, соны көрсете оты­рып, қолмен, дыбыспен үйрету өте пайдалы екендігін есепке алмай болмайды. Күйлерді нотаға түсіруді белгілі қайраткер Айтберген Жаңбыршы іске асырды. Сөз арасында айта кетейін, мен Серағаң­нан: «Осы нота деген қиын емес, неге үйре­ніп алмадың?» деп сұрадым. Ол: «Маған «запрет» болды ғой, – деді. – Алматыға бір келгенімде Муханбетова, Еламанова, Өте­галиева сынды теоретик ғалымдармен кез­дестім. Оларға нотаны үйреніп алайын деп мен де айттым. Олар шошып кетті: «Ойбай, нотаға жоламаңыз! Сіз халықтық, табиғи тұлғасыз, ал нота сізді бүлдіреді. Ондай ойды қойыңыз!» деді. Міне, содан осылай келе жа­тырмын», – дейді күйші күлімдеп. Оның қара домбырасымен шетелдерге баруының өзі бір тарих. Францияға үш рет, Италияға, Швейцарияға, Испанияға, Бельгия­ға, Түркияға және Америкаға шақырылып, концерттерге қатысып, Маңғыстау күйлерін паш етті. Сапарлас болған домбырашы досы Абдулхамит Райымбергеновтің айтуынша, Парижге бір барғандарында концерт бола­тын театрдың алдында бұлар жөнінде үлкен афиша тұрған. Онда тік тұрған домбырада саусақтары сүйріктей екі қол көз тартады. «Бұл өзіміз күнде көріп жүрген Серағаның қолдары екенін бірден таныдық. Сірә, бұ­рын келгендерінде түсіріп алған сурет болса керек. Концерттен кейін бір көрермен әйел: «Мен сіздің қолдарыңызға ғашық болдым» деп ілтипат білдірген. Сонда әзілкеш Сәкең: «Көрдіңіз бе, бұлар менің қолдарымды ғана афишаға түсіреді және оған ғашық та болады. Ал өзіңе ғашықпын деп біреуі айтпайды» деп күлдірді». Ол жөнінде кезінде Абдулха­мит «Серағаның қолдары» деген мақала да жазды. Сол концертті Франция президенті Жак Ширак көрсе керек. Кейін Нұрсұлтан Әбішұлымен бір кездесу сәтінде «Сіздің Қазақстанның Маңғыстау деген жерінен кел­ген екі ішекті аспапта ойнаған өнерпазды көрдім» деп мақтапты. Ол кезде біздің Пре­зидент Сәкеңді біліңкіремейді, келгеннен кейін «ол кім?» деп Әбіштен сұрайды. Әрине, Әбекең күйшіні сырттай толық таныстырған. Бұл әңгімені Серағаң Әбішке сәлемдесе ба­рып, үйінің қақ төрінде отырғанда Әбіштің өз аузынан естіді. Бірге барған жерлестері куә, ішінде Светқали да бар. - Сонда Франция президентін таңғалдыр­ғандай қандай күйлер тартып едің? деген сұрақ қойылады ғой, сірә. - Көп күйлер тартылды ғой. Егер ол кісі күйдің үніне емес, қолдың қимылына таң­данса, «Кербез керік» пен «Терісқақпай», не «Бөгелек» болуы мүмкін, – дейді домбыра­шы. Серағаңда өнер көп. Ол тек домбырамен ғана белгілі емес, әзілкеш сатириктігімен де мәлім. Маман журналист болғанда қалам тарту бағыты – күлкі, әзіл­сықақ, фельотон жазу еді. Қазір сол тақырыптарда жарық көрген үш кітабы бар: «Күте тұрыңыз», «Маңғыстау күлкісі – 1», «Маңғыстау күлкісі – 2». Ол жеке концерт қойғанда, тек күймен шектелмейді, арасында қызықты әзілдер ай­тып, жұртты күлкіге батырады. Оның сурет салуға да бейімі бар­шылық. Тек онымен дұрыс шұ­ғылданбай, дамытпай қойғаны өкінішті­-ақ. «Бәр-­бәріне уақыт жоқ» деп өзін-­өзі алдарқатады. «Көп нәрсенің басын ұстағаннан оның тек біреуіне шын берілу керек» дегенді ұстанып, домбыраны жақтап кеткен сыңайлы. Серағаңның арқасында Маңғыстау күйлері бүкіл еліміздің түкпір-­түкпірінде шарықтап кетті. Оның қол қимылын, ерек­ше қағыс мәнерін меңгерген жастар оны мақтан етеді. Ағаларына ілтипат білдіріп, құрмет көр­сетеді. Олардың ішінде­гі айрықша көрінген шебер шәкірті – қазір Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық ор­кестрінің бас дирижері Абы­лай Тілепбергенов. Ол – Маң­ғыстау күйлерін ағасынша тартатындардың маңдай алдысы. Сержан аға тек күйлер ғана тартпай, адайдың жыр-­терме саздарын да керемет орындайды. Бірде Алматыдан Қабиболла Сыдиықов ағасы келіп, оның қолынан сол жыр, күйлердің жиырма шақтысын жазып алған. Сол сапарда ғалым аға күйшіге мынадай өтініш айтыпты: - Сержан, сен Маңғыстаудың жыр әуен­дерін майын тамызып, тамаша орындап отырсың. Осылай тарта білгенде олардың әндерін де шырқамауың мүмкін емес. Кәне­ки, әндетші. - Қабеке, мен әнге жоқпын. Саздарды өте ұнатамын. Бірақ әнші емеспін. «Ұялмаған әнші болады» деген бар, ал мен ұяламын ғой. Қазір ұятсыз әншілер көбейіп кетті, олардан құдай сақтасын! – депті Сері ағамыз. Шынында да, нота деген – шығарманың сұлбасы, жобасы, яғни сызбасы, ал оны шы­найы дүниеге айналдыратын, көркем күйге келтіретін – орындаушы музыкант. Ал әркім әртүрлі орындайды. Нота бірдей болғанмен шеберлік әр қилы. Мәселен, құрғақ нотамен тартатын домбырашы мен Серағаның орын­дауын салыстырсаңыз, білесіз. Біздің байқа­ғанымыздай, Серағаң саусақтарында нотаға түспейтін қимылдар бар, оларды әлі түсіну керек. Бір қуанышымыз – Серағаңның жеке орындауындағы күйлердің оркестрге түсуі. Оларды дүлдүл дирижер Айтқали Жайымов оркестрге түсірген. «Ақжарма», «Күй басы», т.б. күйлердің Астана және біздің Абыл атындағы оркестрлерде орындалуы – аңсаған жетістіктеріміз. Бұл үрдіс әрі қарай жалғаса береді деген сенімдеміз. Серағаң қазір сексеннің сеңгіріне шы­ғып, құрметті демалыста. Ардақты ағамыз өз колледжімен байланысты үзбей, өнерінің өрнегін жастар легіне көрсетіп тұрады. Сексенге толған өнердің өз адамы – атақты күйші ағамыздың әлі де халқының ортасын­ да күй шертіп, ұзақ ғұмыр сүре беруіне ті­лектеспіз. Тағы да бір-­екі ондықты еңсеріп, елінің қадірлі қариясы бола бергей!..

Аманбек СҮНДЕТОВ, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері, консерваторияның құрметті профессоры