Ұлттық рухтың киесі, киелі сөздің иесі

©

Ауызша поэтикалық дәстүр күллі адамзат тарихындағы ерекше мәдени құбылыс екені сөзсіз, ал жыраулық дәстүрдің «жанды эпикалық» формада XX ғасырға дейін жоғалмай жетуі қазақ, туысқан қарақалпақ, башқұрт, қырғыз халықтарында ғана мүмкін болып отыр. Ауызша эпостық дәстүрдің қаншалықты маңызды екендігін мойындаған американдық фольклорист Милмэн Пэрри 1933–35 жылдары Боснияға екі рет экспедиция ұйымдастырды. Көптеген жыршылардың даусын аудиожазбаға түсірді, олардан сұхбат алды. Гомердің «Одиссеясының» ауқымды көлемде жырлануын хатқа түсірді. Осынша мол байлықтың жазу-сызусыз мәдени ортада қалыптасып, ғасырлар бойы сақталып келгендігі «ауызша жанды эпикалық дәстүрдің» (живая устная эпическая традиция) бар екендігінің айқын дәлелі болды. Осының негізінде атақты фольклорист, классикалық филологияда өз орны бар зерттеуші Милмэн Пэрридің «ауызша теориясы» дүниеге келді. Бұл теория Пэрридің шәкірті Альберд Лордтың зерттеулерінде жалғасын тапты. Бұл зерттеу бағытының кейіннен әлемдік, соның ішінде неміс фольклористикасында ықпалы зор болды. Соның ізімен ауызша жырлау дәстүрі сақталып келген Алтай, Монғолия, Сібір және түркі халықтары эпостарын жанды түрде жазып алып, салыстыра зерттеу көп нәтижелерге қол жеткізді. Ұстазы Милмэн Пэрридің ізгілікті ісін жалғастыруды өмірлік мұрат тұтқан Альберт Лорд XX ғасырдың 40–50 жылдары Албания, Югославия, Болгария, Македония елдерінде болып, көзі тірі жыршылардың (сказители) жанды орындауында көлемді эпикалық туындыларды жазып алды. Эпостың пайда болуы туралы батыс ғалымдарының қаншама теориялары болды, бірақ солардың қай-қайсысы да Пэрри-Лордтың «ауызша теориясы» жеткен шындықты аша алмады. Себебі олар эпостың қалыптасуы туралы теория «поэтикалық практикаға» сүйену қажеттігін ескермеді. Бастапқыда Гомердің «эпикалық құдіреттілігінің сырын» тану мақсатынан шыққан зерттеу идеясы жалпы эпикалық өнердің тылсым құпиясын ашуға арналған теорияның қалыптасуына жол ашты.

Жырау (сказитель) – өзіне дейінгі немесе өзінің шығарған туындысын жай ғана жатқа айтушы емес, ол – сол шығарманы тудырушы суырыпсалма ақын. Эпос жырлаушы – бір уақытта әрі әнші, әрі орындаушы, әрішығарушы. Ол – дәстүрдің жай жеткізушісі емес, мәдени дәстүрді жасаушы суреткер. Европалық түсінікте бұндай ұғымды қабылдау қиын, себебі олар орындаушы мен авторды бір бейнеде көруге дағдыланбаған. Альберт Лорд барлық жыршы-жырауға тән екі сипатты атайды: біріншіден, олардың әріп танымайтын сауатсыздығы, екіншіден, эпикалық поэзияны орындаудың жоғары шеберлігіне қол жеткізуге деген ұмтылыс. Әсіресе бірінші сипаты оларды әдеби ақындардан ерекшелейді. Жазу-сызуы кенже дамыған ортада сол халықтың өмір дағдысы эпикалық оқиғалардың тууына алғы шарттар жасай алса, сол ортада эпос өнерінің гүлденетіні сөзсіз. Керісінше, қоғам жазу-сызуды меңгеріп, оны тіпті ауызша поэзияны таратуға да пайдаланатын болса, жазу эпикалық сюжеттерді жеткізу құралына айналып, сауатты аудитория жасайтындай деңгейге жетсе, бұндай аудиториялар білім мен көңіл көтеретін мүмкіндікті ауызша эпикалық дәстүрден емес, кітаптардан іздейтін болады, нәтижесінде бағзы поэтикалық өнер бірте-бірте жойылады. XX ғасырдың басында қалаларда жыр айту үрдісінің жойылуы оны тыңдайтын ортаның табылмағандығынан да емес, мектептердің жедел дамып, жазу- сызудың қала адамдарының өмір сүру дағдысына тереңдеп енуіне байланысты болды.

Альберт Лорд аталған еңбегінде ұстазы екеуі материал жинаумен айналысқан XX  ғасырдың 30 жылдары Югославияда атақты жырау-жыршылардың көзі тірі болғандығын, олармен бетпе-бет отырып, жырлатып жазып алудың, жырау-жыршылықтың құпиясы туралы сауалдарға олардың өз ауыздарынан жауап алудың, тіпті олардың жырлау техникасын, даусын, мақамын, сөздерді қалай құбылта ала- тынын жанында отырып, бақылағаны туралы баяндай келіп, салыстыру үшін орыс және Орта Азия халықтарындағы ауызша жырлау дәстүрін зерттеудің американдық ғалым үшін ешқандай мүмкіндігі болмағандығына өкініш білдіреді. Бізге: «Альберт Лорд «Сказитель» аталатын атақты еңбегінде көне эпостарды жаңғырта жырлап, кофеханалардан нәпақасын айырып жүрген балқандық жыршы (сказитель) Авдо Меджедовичті ұлы Гомерге теңейді. Ал «Қырымның қырық батырын» алты ай жырлап тауыса алмаған қазақтың жыр-дариясы Мұрын жыраумен кездескендегі таңданысы қалай болар еді?!» деген ой келеді.

Қазақтың салт-дәстүр, ұлттық таным негіздерін, күллі болмысын, тілдік мәйегін бағзылық бояуымен сақтап қалуда Маңғыстаудың рухани мұрасының негізгі өзегі болып табылатын Маңғыстау жыр мектебінің орны айрықша.

Маңғыстау жыраулық мектебі өзінің сөзсаптау (стильдік, тілдік ұстанымы), орындау тәсілі, тарихи қалыптасуы, концептуалдық мазмұны жағынан XIV-XV ғасырлардағы Сыпыра жырау дәстүрін жалғастырып, XX ғасырдың ортасына дейін (Сәттіғұл, Сүгір, Ұзақбай жыраулар) үзбей жеткізуімен ерекшеленеді. Бұл мектеп Қазақстанның батыс бөлігін, Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Ресейдің кейбір аймағын қамтитын кең байтақ жыраулық кеңістік болып табылады.

Жыр мәтіндеріндегі ұлттық дүниетаным, халықтық салт-дәстүр, өмірдің діни, ми- фологиялық, жалпы адамзаттық  мәселелері, кез келген білім саласы, ақпарат қоры қаншама ғасырлар бойы өз құндылығын жоғалтпай келуі, жыраулардың сыр сөз- дерінің кейінгі жыршылық үрдіс арқылы ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей беріліп отыруы ақындық-жыршылықтың киелілігімен, тылсым құдіретімен байланыстырылады. В.Рад- ловтың, В.Владимирцовтың, В.Веселовскийдің, Ш.Уәлихановтың, Қ.Жұбановтың, тіпті атақты «Сказитель» еңбегінің авторы, американдық фольклортанушы Альберд Лорд Бейтстің зерттеулерінде жыраулық, жыршылық қасиеттің ерекше киелілігі айтылады. Ақындық қасиеттің көне түркі тілінен үзілмей келе жатқан  атаулары  ретінде «жырау», «жыршы»,  «шайыр»,  «жомоқшы», «бақсы», «узан» сөздерін атауға болады. Сондай-ақ алтайлықтар жырау-жыршыларын «қайшы», командар мен сібір татарлары жыршыларын «кам», Закавказье халықтары «ашуғ» (ғашық деген сөзбен астарлас) деп атайды. Тек Маңғыстау ақын-жырауларына қолданылатын «тақ-тақ», «қайқы» сөзі бар. Осы атаулардың қай-қайсысы да «ерекше қасиет иесі», «киелі, аруақты адам», «оқымысты, дана», «музыкант», «дін иесі», «емші», «Құдайға ғашық» (Қ.Жұбанов) деген ұғымдарда қолданылған. Бұл сөздің этимологиясын әрегіректен іздестірген А.Н.Самойлович «бақсы» дегеннің түбірін санскриттен, болмаса қытай тілінен ауысқан деп, бұл терминнің ежелгі ұйғырларда будда дінін үйретуші адам деген мағынада қолданылғанын да ескертеді.

Біз өз зерттеуіміздің нәтижесінде жыраулық болмыстың тылсым құпиясын анықтай түсетін бірнеше факторларды атай аламыз: біріншіден, жырау–жыршылық ерекше тылсым құдіретпен аян арқылы берілетін қасиет. Жоғарыда аталған зерттеушілердің еңбектерінде жыршыларының «өлеңді ерекше бір күштің көмегімен ғана айтатыны» туралы көрсетілген.

Екіншіден, ақындық – Құдайға бет бұру. Біз зерттеген жыршылардың түгел өмірбаянында олардың діни сауаттылығы ғана емес, дін жолын ұстанған ғұламалылықтары да сөз болады.

Өнеге шашқан жыршылық, Құдайға ол да құлшылық (Сүгір Бегендікұлы).

Үшіншіден, жыршылық жол киелі саналған. «Тақтақтың түбі – тақ-тұқ» деп, сөздің киесі мен кепиетінен қатты сақтанған Аралбай, Қашаған, Сүгір, Сәттіғұл т.б. аталарымыз қалай болғанда да «жалғыз перзенттен айырылып, зар тұту» жазмышынан құтыла алмаған. Перзентінен айырылып, көңілінің күйігін жырмен делбеген ақын-жырауларымыздың шығармаларын бір бөлек «мұң-аза» жырлары ретінде зерттеп-талдауға тұрарлық. Олай дейтін себебіміз, бұлар тек жеке адамның көңіл-хошын (қайғысын) білдіріп қана қоймайды, жалпы адамзатқа тән «өмір мен өлім, қайғы философиясын» поэзия ділінде сипаттайды. Аралбайдың «Берекетті жоқтау циклді жырлары», Қашағанның жұбату жырлары бар.

Жыраулар көріпкелдік болмысымен де сипатталады. Алланың жазуымен қайғырудың кезегі Қашағанға тиіп, жұбатудың жазмышы Аралбайға бұйырған бір күндерде, Абылай атты тағы бір тұяғын жер қойнына беріп, қайғыдан қан жұтып отырған Қашаған мен апасы Алтынзерді жырмен жұбата келіп, Аралбай:

Апеке, өзің – сұңқар, ерің – тұлпар, Тізгінін тірі болса талай жұлқар. Өмірі ұзақ болсын деп тілеңдер, Апамның құрсағында жатыр Іңкәр… – деп толғайды. Ақынның дуалы аузынан шыққан тілегі қабыл болып, шынында да Қашаған мен зайыбы Алтынзер – Іңкәр атты перзент сүйеді. Ақынның өзегін өртеген 14 қыршыннан кейін, Аралбайдың батасымен дүниеге келген Іңкәр атты қызы ғұмырлы болып, одан туған жиендері Қашағанды өле-өлгенше бағып-қағып, мәңгілік жайына арулап шығарып салады.

XIX ғасырда өмір сүрген Ақтан жыраудың өзінен екі ғасыр (XXI ғасырда толық күшіне енген) кейінгі «жаңа қазақтың» болмысы туралы «Болжау сөз» толғауында:

Алдағыны болжасам – Қара бұлт төніп келеді. Тыныш тұрған еліме Ақырдың бұлты төнеді... Жазылмас дерттер көбейіп, Шомылып ұрық себеді. Төрелік  айтар билердің Ақша болар керегі. Өсірген қыз бен келінің, Ойламас ата-енені. Батасыз жастар қосылып, Оттары жанбай сөнеді. Тірі жетім көбейіп, Мейірсіз өсіп-өнеді. Керексіз болып туылар Дүнияның тәтті бөбегі. Ұят кетіп қызыңнан, Жалаңаштар денені. Жез тырнақты, жалбыр шаш Кейпіне жынның енеді, – деп әлеуметтік, саяси, экономикалық қана емес, рухани, мәдени экспансияға ұшырап, сансыраған қазақ ұлтының «қазақы мінез-құлқындағы» өзгерістерден де өзге моральдік құлдырауын сәуегейлікпен суреттейді.

Сондай-ақ адайдың тағы бір айтулы ақыны Түмен Балтабасұлының: Маңғыстаудың ойында, Қаратаудың бойында Бір қара торы арғымақ Арқанда тұрып азынайд, Қабағы тіпті жазылмайд, – Қара құла қақ жарған Сыпыра селдір жалы бар, Қанжығадан аққан қаны бар, Қабырғасының қалы бар. Кекілінің асты кезең, Кетпейтін бір дағы бар. Айнала шауып кісінейд, Әлгі жүрген жануар, – деп түс көріп, түсін өзі жорып, елге келе жатқан үлкен нәубет – 4 жылға созылатын сұрапыл соғысты болжаймын деп, халық жауы атанып, КарЛагке айдалғанын білеміз.

ТАҒЫ ОҚЫҢЫЗ: Жаңаөзендік отбасылар спорттық ойындардан сайысты

Яғни ақындық, жыршылық болмыс ол – мәңгілік рухтың көрінісі, шынайы адамдықтың айқын үлгісі. Ақын (жырау) – Алланың сүйген құлы. Абсолют рухқа ұмтылушы ерекше жаратылыс иесі.

Кеңестік империя билік еткен 70 жылда қазақ халқының рухани дамуының ұлттық сипаты тоқырау кезеңін басынан өткізді. Әсіресе ұлттық тілдің қолданыс аясының тарылуы, қазақ тілін білмейтін ұрпақтың саяси-қоғамдық аренада басымдыққа ие болуы, қазақ ұлтының болашағына деген сенімсіздіктің етек алуы ұлттың рухани дағдарысқа ұшырауына жеткізді. Бұл дағдарыстың нәтижесінде бабалар танымы мен кейінгі ұрпақ танымының арасындағы байланыс үзілді. Сондықтан жыраулар поэзиясы жас ұрпаққа ақыл-кеңес, өсиет айтудан әріге бармайтын құрғақ дидактика немесе заманы өткен байлар мен батырларды мақтайтын мадақ жырлары ретінде ғана танытылып келді. Дегенмен адам баласының түпкі санасында сақталып қалған, сол адамның өзі де байқай бермейтін оның болмысымен бірге жаратылған ұлттық діл қандай да бір мезгілі туғанда жарып шығары сөзсіз.

Сондықтан жыраулық мұрамыз қоғам дамуы мен өркениеттің қандай кезеңдерінде де өзінің ақпараттық, танымдық, тәрбиелік маңызын жоймайтын рухани құндылықтар көзі ретінде насихатталуы тиіс.

Бибіайша  НҰРДӘУЛЕТОВА, филология  ғылымының докторы, профессор