Жыраудың алтын қазынасы

Қабиболла Сыдиықов атындағы Маңғыстау облыстық әмбебап кітапханасының өнер бөлімінде «Маңғыстаудың Гомері» атанған Мұрын жырау Сеңгірбекұлының туғанына 160 жыл толуына орай «Өнері – өмірінің жалғасындай» атты сұхбат кеш өтті.

Кешке жыршы Жеткізген Сейтов, Маңғыстау облыстық тарихи-өлкетану мұражайы қызметкерлері Нұргүл Дабысова, Дариға Аманиязова және Мұрын жырау Сеңгірбекұлы атындағы гуманитарлық колледж студенттері қатысты.

Ал №9 орта мектеп оқушылары көрермен ретінде керемет әсерде болды, олар студенттердің «Қырымның қырық батыры» жырынан оқыған үзінділерін оқып, тыңдаушыларға Аңшыбай батыр, Парпария, Орақ және Мамай батырлар туралы деректер айтты.

Мұрын Сеңгірбекұлы (1859–1954) – жырау, Қазақ хал­қының рухани асыл қазынасының бірі «Қырымның қырық батыры» жырын Сыпыра жыраудан бес ғасыр кейін жырлап, біздің заманымызға жеткізіп, «қазақтың Гомері» атанған ұлы жыршы. Жырау туралы жарық көрген деректер­ге сүйенсек, өз аты Тілеген болғанмен, жеңгелері «Мұрын» деп тергеуіне байла­нысты, солай аталып кеткен Мұрынның әкесі Сеңгірбек, атасы Айғыр –  бел­гілі ұста, зергер болған адамдар. Әкесі Мұрынды жас кезінен ұсталық, зер­герлік өнерге  баулығысы келгенмен, жас шағынан жырға құмартқан баласы Нұрым, Мұрат, Қашаған, Ақтан секілді атақты ақын­-жыршыларға еріп, өзбек, қарақалпақ елін аралап, жыраулық өнерді өмірлік мұрат тұтқан. Табиғат ерекше есте сақтау қабілетін берген талантты жыршы 18 жасы­нан бастап Маңғыстау түбегінен асып, Бұқара мен Хиуаның, Әмудария мен Сырдарияның бойын жайлаған жалпақ елге халықтың қымбат қазынасын төкпей­ шашпай саф күйінде жеткізе білді. «Қырымның қырық батыры» жырының дүниеге келуі турасында Мұрын жыраудың өзі «Бұл жырлардың бірін­ші шығарушысы – осыдан шамамен 500 жылдай бұрын өмір сүрген Сыпыра жы­рау» деп мәлімдеген. Сыпыра жыраудан жеткен жауһар жырлар ұрпақтан­-ұрпаққа жалғаса келе Абыл жырауға ұласып, Абылдан Нұрым жырауға, одан Мұрын жырауға жеткен. Қырық тараудан тұратын жырдың әрқайсысы жеке­-жеке батырларға арнал­ған және алдыңғы батыр кейінгі батырдың ұрпағы болып жырланады. Сондықтан қырық батыр жайлы жырлар тұтас бір-­бір дәуірдің тарихи шежіресінен хабар бере­тін деректі оқиға жиынтығы секілді. Ғалымдар тұжырымдауынша, «Қырым­ның қырық батыры» туралы жыр деп ата­латын циклді жырлар өзінің құрылысы жағынан қырғыздың белгілі «Манасын» еске түсіретін, бірақ көлемі бойынша одан екі есе үлкен, қалыпқа түскен тұтас бір мәдени дүние...». 1942 жылы Мұрын Сеңгірбекұлы Қазақ ССР Ғылым академиясының Прези­денті, академик Қаныш Сәтпаевқа ауыз әдебиетінің айтулы мұрасын тапсыра­тын жалғастырушысының жоқтығын айтып хат жазады. Сол кезде Қаныш Имантайұлының көмегімен, Ұлы Отан соғысы жүріп жатқанына, елдегі әлеу­меттік қиыншылықтарға қарамастан, Қазақстан үкіметі қазынадан қаражат бөлгізеді. Мұрынды Маңғыстаудан со­нау Алматы қаласына алдыртып, жа­тын-­жай, ас-­сумен қамтып, хатшылыққа ақын Мәриям Хакімжанованы қосып, жыраудың барлық жағдайын жасайды. Нәтижесінде жыршы «Қырымның қырық батырының» 36 батыры туралы жырла­рын он ай бойы ауызша айтып, сол жерде қол жазба күйіне түсіріледі, одан кейін қосымша 4 батыр туралы жырды 1947 жылы қосымша жаздырып жіберген. 1944 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия түркі тілдес халықтарының фольклоры туралы Бүкілодақтық ғылыми­-теориялық конференцияда Мұрын жыр­лаған «Қырымның қырық батыры» эпосының дүниежүзілік маңыздылығы туралы айрықша айтылды. Орасан мол қазынаны 45 тәулік бойы талмай жырлап, көзінің тірісінде «Маңғыстаудың Гомері» деген атаққа ие болған Мұрын жырау Сеңгірбекұлы 1954 жылы 29 тамызда дүние салды. Халық мұрасын ұрпаққа жеткізуші ұлы жыраудың 150 жылдығы қарсаңында Нұр­Сұлтанда өткен жиында белгілі жазушы, зерттеуші Әнес Сарай: «Маңғыстаудағы Мұрын жыраудың мұражайын үлкейтіп, республикалық деңгейге көтеріп, «Қы­рымның қырық батырының» мүсіндерін жасатып, мұражайға кірген адам өзіндік бір батырлар әлеміне еніп кеткендей әсер алатындай етіп орналастыру керек» деген ұсынысын білдірген болатын. Осы оңды ұсыныс жақын болашақта аяқсыз қалмай, «Рухани жаңғыру» бағ­дарламасы аясында осындай шаралар жү­йесімен жүзеге асып жатса, Мұрын жы­раудың әруағы ырза, қазақтың қазыналы жырының мерейі үстем болар еді.

Үміт ЖӘЛЕКЕ