Зұлмат және оның зардаптары

31 мамыр – саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні ретінде Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен 1997 жылдан бастап атап өтіліп келеді. Былтыр азалы күн қарса­ңында Қасым-­Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен өткен Парламент Сенатының оты­рысында сенатор Мұрат Бақтияр­ұлы депутаттық сауалын жария етіп, Үкімет деңгейінде қуғын­-сүргіндердің қасіретіне және ашаршылық құрбандарына ресми құқықтық, саяси баға берілетін арнайы шешім шығарылуы, ашар­шылықтың құрбаны болған отан­дастарымыздың біртұтас мем­лекеттік реестрін жасау және ашаршылық мәселесіне қатысты ғылыми­-зерттеу орталығын құру туралы талап қойған болатын. Ол өз сауалында ашаршылық мәселесіне қатысты ғылыми­-зерттеу орталығын құру, Үкімет деңгейінде қуғын­-сүргіндердің қасіретіне және ашаршылық құр­бандарына ресми құқықтық, саяси баға берілетін арнайы шешім шы­ғарылуы, зұлмат ашаршылықтың қайғы­-қасіреті мен салдары әлі де болса кеңінен айтылып, барлық ақпарат құралдары мен арнайы ки­нофильмдер арқылы жас ұрпаққа терең жеткізу туралы ұсыныстарын жеткізген болатын. Сенатордың айтқанындай, ке­ңестік жүйенің осы бір ең ауыр қылмысы ұзақ жылдар бойы аса құпия сақталып, айтылмай, жа­зылмай келгені рас. Тек еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, тұң­ғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың пәрменімен ашар­шылық және оның зардаптары жан-­жақты зерттеліп, бұл нәубеттің қасіретін бүгінгі өскелең ұрпақтың терең білуіне, ұлтымыздың осы бір зобалаң кезеңді және оның құрбандарын үнемі есте ұстап отыруға мүмкіншілік жасалды. «Сол кездегі Қазақстанның ха­лық шаруашылығы есептеу басқар­масының орынбасары Н.Манкевич 1935 жылы 23 қыркүйекте Л.Мирзоянға жазған өте құпия хатында да осы деректерді кел­тіреді. Осы құпия хатта 1930–1933 жылдардағы аштықтан қырылғаны бар, аурудан қайтыс болғаны бар және үдере босып кетулерінің сал­дарынан ауыл халқының 3 миллион 559 мың адамға кеміп кеткенін ба­яндайды. 1933 жылы 9 наурызда Сталинге жазған хатында Тұрар Рысқұлов бір ғана Балқаш ауданын мекен­деген 60 мың адамның 36 мыңы аштықтан қайтыс болғанын, 12 мың адам бас сауғалап босып кет­кенін ашық айтып, ашына жазған болатын. Архив және жанама санақ деректеріне сүйенсек, үш жылға созылған ашаршылықтың кесірінен халқымыздың 2 миллион 200 мыңы аштықтан және соның зардабынан болған түрлі жұқпалы аурулардан қырылып қалса, 800 мыңға жуығы жан сауғалап, елден тысқары аймақтарға босып кетті. Қазір демограф мамандар қолдан жасалған осы ашаршылық болма­са, осы күндері біздің халқымыз 45 миллионға жетуі мүмкін екендігін дәлелдеп, айтып жүр. Сонымен бір­ге бұл зұлмат қазақ ұлтының өсімін кем дегенде 100 жылға кейін ше­геріп тастаған да көрінеді. 1928 жылы Қазақстанда 40 мил­лионға жуық мал болса, 1933 жылдың ақпан айында 4 миллион ғана мал қалған екен. Малдан айырылған қазақ қырылмағанда қайтеді? Қолдан жасалған ашар­шылық тек жыл сайын еске алу­мен ғана шектелетін науқандық шара емес. Ол – ел тарихындағы түйіні тарқатылмаған қара дақ. Ашаршылықты кей саясатшылар ұлтқа арнайы жасалған геноцид ретінде баға беруде»,–деп жазды белгілі журналист Әділбек Қаба. «Орталық Қазақстанның 10–12 қазақ ауданында халықтың едәуір бөлігі қазір де аштыққа ұшырауда. Алынған болжамды деректер­ге қарағанда, биылғы көктемде 10–15 мың адам аштан өлген, әсіресе 1931 жылы ерекше етек алған жаппай қонысынан ауу, басқа өлкелер мен республикаларға кету қазір де тоқталмай отыр. Көптеген қазақ аудандарында 1929 жылмен салыстырғанда халықтың жарты­сы да қалмаған. Өлкедегі шаруа­лар шаруашылықтарының жалпы саны 1931 жылғыдан қазір 23–25% кем. Арып­ашыған қазақтар мен олардың панасыз балалары өнер­кәсіп орындарының, Семей және Ақтөбе аудандарындағы совхоз­дардың, темір жол станциялары­ның төңірегінде сеңдей соғысады, ұрлықпен айналысуда, колхоз егіні­не түсіп, масақты көктей жұлуда. Аштық, ойдан-­қырдан жиналған елдің есепсіз көбеюі, тазалықтың жоқтығы жұқпалы аурулардың (қара шешек, сүзек, қантышқақ және басқа) таралуына жол ашты»,– деп жазады осы тақырыпты терең зерттеген Тілеу Көлбаев. Қазақ халқының тарихында ешқашан ұмытылмайтын ашаршылық қасіретінен соңғы  ресми  деректер   бойынша 2 миллион 200 мың адам аштан қы­рылды. Кейбір деректерден ашар­шылық құрбандары, шын мәнінде, бұдан әлдеқайда көп болғанын байқауға болады. Ашаршылықтан есі кеткен ха­лықтың арасында каннибализмнің жантүршігерлік оқиғалары орын алды. «1932 жылы командировка­мен кентке (Қарқаралы маңындағы елді мекен) келгенімде басталды. Машинадан түстім, ай­налада тірі пенде кө­рінбейді. Ештеңе жоқ, ұзыннан салынған қора ғана тұр. Есігін ашсам өліктер жатыр. Үл­кен қораның іші қатар-­қатар жи­налған мәйіттерге толы. Кейбір адамдардың көздері ашық жатыр, бірақ әне-­міне өлетіні көрініп тұр. Айғай­-шуды естіп сыртқа шық­тым. Шаштары жалбырап, көз­дері қанталаған, қолдарында пы­шақтары бар әйелдер жүргізушіге тарпа бас салып, оны бауыздамаққа әрекеттенуде. Әуеге оқ аттым, олар тұра қашты. Жан­-жағыма көз салсам, бір ошақта үлкен қазан отта қайнап тұр. Бірдеңе пісіп жатыр. Қақпағын ашсам, қайнап жатқан судың іші­нен жас баланың бірде аяғы, бірде қолы, бірде өкшесі көрінеді. Міне, сол кезден бастап мен ха­лық жауларының жауы болдым»,– деп жазылған болатын «Жалын» журналының, 1993 жылғы №7 санында жарияланған Мансур Ғатаулиннің естелігінде. 1930 жылдары Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстанда 103 мың адам қуғын­сүргінге ұшыраған және 25 мың адам ату жазасына кесілген. Нақ осы жылда­ры қазақстандық ғылым, мәдениет және саясат саласының зиялы қауым өкілдері атылған. Жалпы 1930–1953 жылдары ара­лығында 40 миллионнан астам ке­ңес азаматтары репрессияға ұшы­раған. Осы кезеңде қазақтардың 40 пайызы қаза тапқан. Ал Қазақстан аумағында орналасқан лагерьлер­ге корейлер, поляктар, Еділ не­містері, Қырым татарлары, Кав­каз халықтары және басқа да ұлт өкілдері қоныс аударылып келген. Зұлмат қазақ жерін тұтастай шарпып, миллиондаған жазықсыз жандардың жапа шегуіне алып кел­генін білеміз. Сол қазақ жерінің бір пұшпағы Маңғыстау өлкесі де бұл қасіреттен шет қалған жоқ. Бүгінгі ұрпақ үшін сол зобалаңды көзі­мен көріп, қиыншылықты басынан өткерген куәгерлер естелігі құнды. «Төңкеріс тудырған сұрапыл жылдар Маңғыстау өңірінде 1927­-28 жылдардағы алапат жұтқа жал­ғасты. Халық қатты күйзеліп, аш­тыққа ұшырады. Оған қоса үкімет тарапынан жүргізілген қыңыр са­ясат пен асыра сілтеу салдарынан 1929 жылдан бастап ел іші жаппай қуғын­-сүргінге тап болды, әсіресе ауыл тұрғындары көп ауыртпалық көрді. Голощекин сияқты сатқын бастаған республикада қысым­шылық одан әрі өрістеді. «1929–1931 жылдардағы дүр­белең негізінен Бозашы түбегі аймағында көп орын алған болса, 1932-­33 жылдардағы аштықтан болған шұбырындылық бүкіл Маң­ғыстау аймағын қамтыды». Өйт­кені елге жаппай күйзеліс әкелген колхоздастыру әрекеті аймақта түгел жасалған болатын», – деп жазды ұзақ жылдар аудан (облыс) көлемінде партия-­кеңестік бас­шылық қызметтер атқарған Нәдір Нұрғалиев. Нәдір Нұрғалиевтің дүр­белең деп отырғаны – 1931 жылы маусым айында Долгийде 40–50 адам бас көтеріп, кейін қатары көбейген көтерілісшілердің Үкіметке қарсы шығып, бірнеше жүздеген қарулы қолға айналауы. Бұл оқиға тарихқа «Адай көтерілісі» деген атпен енді. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген зұлымдық саясаттың негізінде елді күшпен колхозға ұйымдастыру науқаны жүргізіліп, шаруалардың қолда­рындағы малдары түгел тартып алынды. Бұған наразы болған ауыл тұрғындары 1930 жылдан  бас­тап қозғалып, 1931 жылы ашық көтеріліске шықты. Көтеріліс әс­кери қарулы күшпен басылды. Марқұм, елге белгілі шежіре ақсақал Бисембі Әріпов Адай кө­терілісі туралы: «1931 жылы Қа­ратүлейдегі Қызыластау құдығы­ның терістік жағында, ұрыс даласында қызыл отряд оғынан Смайл, Мамай бастаған 17 ер оққа ұшып, қаза тапты» деп жазды. Көтеріліске қатысқандар әрекеті қызыл әскердің қарулы күшімен жаншылып, 200­-дей кісі Үстіртте болған айқаста қолға түсіп, Гурьев түрмесіне жаяу айдалды. Қашып құтылғандары түрікмен жеріне асып аман қалды. Малдан айы­рылып, күйзелген шаруалардың Түрікмен, Қарақалпақ жеріне ығыспасқа амалы қалмап еді. Тіп­ті Иран, Ауған жерлеріне де өтіп кеткендері болды. Голощекиннің солақай саясатының қырсығынан 1932-­33 жылдар республика бойын­ша жаппай аштыққа ұшыраған тұрғындардың тең жартысы­на жуығы, үш миллиондай адам қырылып қалды. «Елдің берекесін кетірген тағы бір зұлмат 1937-­38 жылдардағы көптеген кінәсіз азаматтардың тұт­қындалып, атып-­асылуы болды. Мұнда да көптеген аналар жесір, ба­лалар жетім қалып, қуғын-­сүргінге, сенімсіздікке ұшырап жабығып жапа шекті. «Берсе қолынан, берме­се жолынан». Халық малы тартылып алын­ды. Халық көшіп келе жатқан же­ріне күштеп қондырылды. Не суы, не нуы, не баспанасы жоқ шөлде мал түгілі адамдар қырыла баста­ды. 1930 жылы аштықтан 313 мың­нан астам адам өлді. 1931 жылы ондай өлім 755 мыңға жетті. 1932 жылы 769 мыңнан астам адам өлді немесе атақонысын тастап көшіп кетті. Аштық, індет және басқа жоқшылықтар салдарынан толық емес деректер бойынша 1млн. 750 мың қазақ немесе ауыл халқының 40 пайызы тікелей шы­ғынға ұшырады… Тек 1930 жыл­ғы қаңтардан 1931 жылғы мау­сым аралығында 280 мыңнан астам қожалық, 1 млн. 70 мыңдай адам көшіп кетті. (М.Қозыбаев, Қазақстан тарихы, «Атамұра» бас­пасы, А., 1993, 112-­б.). «Жолдас Голощекин», «Жолдас Голюдов», «Жолдас Ерназаров» аталатын киіз үйлі қалашықтар қаңырап бос қалды. Қалада да, да­лада да алба-­жұлба, аш-­жалаңаш босқындар көбейіп кетті. Баяғы қоғамдастырылған 40 миллион мал жем­-шөбі, су­-суаны, күнделікті күтімі болмағандықтан жаппай ақ сүйекке ұшырап, 1932 жылдың аяғында оның 4 миллиондайы ғана қалды. Өзегі талған халық, сірә, «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген голощекиншілдік ұранды нақ осы тұста мәтелге ай­налдырса керек. Қазақ халқының басына тарихтан этнос ретінде жойылып кету қатері төнгенде  оның   азамат ұлдары бас көтере бастады. 1932 жылы Қазақстанда жаппай ашаршылық басталып келе жатқанда  Сталин­ге хат жазған Қазақ АСР Халком төрағасы Ораз Исаев болды»,–деп жазады тарих ғылымдарының док­торы Тілеу Көлбаев. Елдегі ашаршылық пен халықтың күйзелісін нақты деректер келті­ре отырып Сталинге хат жолдаған Ғ.Мүсірепов, М.Ғатауллин, М.Дәу­летқалиев, Қ.Қуанышев, Е.Ал­тынбеков сияқты азаматтар ұзақ жылдар бойы қуғындалды. Сталиндік зұлмат лагерьлерін­де көз жұмған репрессия құрбан­дарының арасында Т.Рысқұлов, Н.Төреқұлов, С.Сейфуллин, О.Жан­досов, Н.Нұрмақов, С.Сәдуақасов, С.Қожанов, С.Меңдешев, Ә.Әйтиев сияқты партия, кеңес қызметкер­лері, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ә.Бө­кейxанов, М.Тынышпаев, С.Сей­фуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Асфендияров секілді қазақ зия­лылары, ғылым және мәдениет қайраткерлері болды. Сол зорлық пен зомбылықтан көз жұмған ата­ларымыз бен аналарымыздың ерен еңбегін, ерлік күресін, қастерлі есімдерін ешқашан ұмытпаймыз. Ұлттық аза тұту күнінде олардың әрқайсысын жеке-­жеке еске алсақ артық емес.

Үміт ЖӘЛЕКЕ