Маңғыстаудың тарихи қорымдары (Тұран-Иран зерттеу кеңістігінде)

©

«Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында биыл жүзеге асқан Маңғыстау экспедициясы нәтижесінің бергені мол болды. Анықтама үшін айтсақ, Маңғыстау жерінің жалпы аумағы – 16,67 млн. га, оның 12,7 млн. гектары жайылымдық жер болып есептелінеді. Халқының саны – 626793 мың адам (01.01.2016). Облыс орталығы – Ақтау, Каспий теңізінің шығыс жағалауында орналасқан әсем қала. Қазіргі кезде 200 мыңға жуық тұрғыны бар.

 Ислам ЖЕМЕНЕЙ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «Тұран-Иран» ғылыми-зерттеу орталығының директоры,  ф.ғ.д., профессор

Маңғыстау туралы қа­зақтың көрнекті қа­ламгері Әбіш Кекіл­байұлы: «...Егер әуеге көтеріліп, Маңғыстау мен Үстірт үстін шарлап өтсеңіз, осы екі құр­лықты жауып жатқан Тетис теңі­зінің толқындары мен су асты ағындарының ізі сайрап жатыр. Соларға қарап, осы құрлықты ба­сып жатқан топан судың қалай тартылғанын айтпай­-ақ аңғарар едіңіз», – деп пайымдайды.

Маңғыстау өлкесі тарих бойын­ша шығыс пен батыстың арасын­ да байланыс көпір іспеттес төрт жолдың торабы болған. Айбарлы табиғатымен жаудан қашқанға пана болған, шығыстан батысқа қарай сауда керуендеріне өткел болған өлке.

Түмен Балтабасұлы (1884-1957) ақын:

«Маңғыстау – үш қиянның өткен жері, Жерленбей жеті жұрттың кеткен жері. Иеленіп иесі кеткен жерді, Атамыз Адай мекен еткен жері»,– деп жырлаған. Маңғыстауға жер­лене алмаған, анығы ұзақ уақытта табан тіреп, қоныстана алмаған жеті жұрттан кейін қазақ тайпа­сы адайлар мекен еткенін айтқан. Ал Мұрат Мөңкеұлы (1843-­1906) Маңғыстаудың тағдырын «Үш қиян» шығармасында батыстағы үш өңірмен ұштастырып жыр­лағанда да жеті жұртқа сүйенген.

Онда:

«Еділдің бойы – қанды қиян, Жайықтың бойы – шаңды қиян, Маңғыстаудың бойы – майлы қиян, Адыра қалғыр, үш қиян! Үш қиянның ара бойынан Жеті жұрт көшіп жол салған»,–деп жырына жеті жұрттың Үш қиянды сүрлеу ет­кенін айтқан. Міне, Үш қиян – жеті жұрттың түйіскен өлкесі болып, талай жұрттың тарихына куәлік еткен жер.

Жеті жұрттың бірі – сақ тай­палары болған. Бұл жайында Францияда «тарих атасы» деп та­нылған  Рене Груссе (1885–1952) «Дала императорлары» атты кітабында былай деп жазған:«Тарихтан бұрын не тарихтың бастауында тайпалардың көші батыстан шығысқа қарай болған. Онда ирантекті далалықтар грек тарихшылардың айтуынша «сит» не «сармат» аталған, ирандықтар «Сәка» деген тайпалар солтүстік шығысқа кеткен. Ал милад жы­лынан бастап «ғұн» тайпалары шығыстан батысқа қарай бет алып, Ресейдің оңтүстігі мен Вен­грияда (Мажарстан) ұлы империя құрды». Соған қарағанда сақтар Иранның солтүстік шығысынан Маңғыстау өлкесінен Орталық Азияға көшкен. Сақтардың бұл тарихи көші б.з. дейінгі VII ғасырда болу керек деп болжай­мыз. Оған айғақ Есікте табылған «Алтын адам» сол мезгілге таяу заманда болған. Сондай­-ақ ғұн тайпаларының шығыс­тан Еуропаға қарай бет алуы, кейін ғұн мен сақ тайпалары қазіргі Қазақстан жерінде бір­-бі­ріне сіңісіп түрік қағанатын құр­ғандары кешенді түрде зерттеу нысанасына алыну керектігін сездіртеді. Сақтардан кейін мың жылға жуық Маңғыстау өңірінде тұрғын ізі көзге ілікпейді. Кейін ғұннан шыққан «хәзәр» қауымы тарих сахнасына шығады. Олар VI–X ғасырлар аралығында өздерінің мықты империясын бүгінгі Украинаның үлкен бөлігі, Ресейдің шығысы, Қазақстанның батысы және Кавказдың үлкен бөлігінде құрады. Кейін Каси тайпасының атымен Каспий аталған теңіз «Хәзәр» деп атала­ды. Сақтар мен хәзәрлер мекен ет­кен дәуірде Маңғыстау атауы тілге тиек бола қоймаған заман. Сақтар мен хәзәрлер Каспий теңізінің солтүстік  шығысын  мекенде­ген. Хәзәр тайпаларынан кейін Х ғасырдың бірінші ширегінде Маң­ғыстау өңіріне оғыз тайпалары келіп орналасқанша тұрғынсыз күй кешкен.

Ескерту: А) Ғұн тайпала­ры құрамынан шыққан түріктектес «Хәзәр» тайпасының аты парсылар тара­пынан қойылған сияқты. Өйткені «خ» (х) таңбалы дыбыс түркі тілінде жоқ. Сол үшін Түркия түрікшесінде «Hazar» деп жазы­лып, дыбысталады.

[caption id="attachment_58009" align="alignleft" width="273"] Хәзәр теңізінің картасы Х-шы ғасырда Ибн Һуқылдың сызбасы бойынша.[/caption]

Ә) Бүгінгі Каспий теңізінің аты бастапқыда «Һиркан» қазіргі Иран елінің солтүстігіндегі «Гор­ган» қаласының бұрынғы атымен аталған. Кейін «Хәзәр» сосын «Гилан» Иранның солтүстігіндегі Каспий жағалауындағы «Гилан» правинциясының атымен аталып, бірде Қәзвин теңізі деп те аталған кез болған. XVI ғасырдан  бастап «Каспий» аталып кеткен. Бірақ парсылар қазірге дейін «Хәзәр» деп атайды.

Б) Қазіргі шекара сызығымен Каспий теңізінің жағалау бойының Қазақстан үлесіне – 29% (2340 шм), Ресейге – 9% (695 шм), Әзірбайжанға – 20% (955,08 шм), Түрікменстанға – 21% (1200 шм), Иран Ислам Республикасына – 14% (850 шм) тиеді.

Түркияның Нәсейбин қаласында туып, кейін Бағдатқа қоныс тепкен географ ғалым Мұхаммед Әли ибн Һуқыл «ابن حقول» оғыз тайпалары бұл өңірге аяқ басқанда «Сиякуһ» (Қара тау) деп аталып келгенін жазған. Шәмседдин Мұхаммед ибн Аһмет Мұқәддеси (945-­990) X ғасырдың екінші жартысында «Жәбәп бан  кышла» деп атап кеткен. Бұл атаудың дәл мағынасы «Мың қыстау» деп болжанды. Ибн Һуқылдың жазбасына сүйенер болсақ оғыз тайпаларының ара­сында кикілжің туып, бір тобы Сыр бойынан Маңғыстау өңіріне қоныс тебуге мәжбүр болған. Осылайша Маңғыстаудың үшінші жұрты оғыз тайпалары болған.

Оғыз тайпаларынан кейін іле­шала қыпшақ тайпалары Маң­ғыстауға келіп, Анадолыға өткен. Бұл жайында түркиялық ғалым Фаруқ Сумердің (1924–1995) тұ­жырымы бойынша XI ғасырда селжұқтардың билеушілері арасында алауыздық туып, бір-­бірімен айқаса бастағанда «қыпшақтардың бір бөлігі Анадолыға қарай көшкен» деп жазған. Қазіргі уақыттың өзінде қыпшақ атымен Түркияның Сиуас өңірінде бір ауыл аталады екен. Ол қыпшақтардың сол көшінен қалған бір жұрнақ іспеттес. Сондай­-ақ қыпшақ ізі қазіргі Әзірбайжанда бар. Әзірбайжанның Гәнже қала­сында дүниеге келген шығыс жұл­дыздарының қатарында әдебиет әлеміне кеңінен танылған ақын Низами Гәнжеуи (1141–1209) Аппақ атты қыпшақтың ару қызына ғашық болғаны да сол кез­дердегі қыпшақ көшінің батысқа қарай бет алғанына айғақ бола алады. Түркі тайпалардың Сыр бойынан батыс бағытында өтуіне «Үш қиян» өткел болған.

Қыпшақ ірі ұлыс ретінде Орталық Азияда өзіндік орынға ие. Қыпшақ ұлысының күшейгені соншалық тарих пен жағрафия бойынша ескі жазбаларда кеңінен аты аталған. Содан XI ғасырдың аясында парсы тарихнамала­рында «Дәшті Қыпшақ» атауы қолданысқа енді. «Дәшт» парсы сөзі «дала» деген мағына береді. Дәшті қыпшақ (қыпшақ дала­сы) ұғымына келеді. «Қыпшақ даласының» территориясы анық. Бұл жөнінде Иран тарихшысы доктор Мүһсен Айдарния өз зерт­теуінде: «Қыпшақ даласы өте кең аймақты қамтиды. Оған бүгінгі Арал көлінің солтүстік, шығыс пен батысының төңірегі түгелдей қамтылған. Егер Арал көлін орталық нүктесі ретінде есеп­ке алар болсақ, қыпшақ даласы аталған көлдің батыс жағалауынан Қәзвин (Хәзәр) теңізінің шығыс жағалауына дейін, Арал көлінің солтүстік жағалауынан Ресейдің оңтүстік аймақтары мен оңтүстік батысына дейін жалғасып, ол жерден Баб Әл-­һәдид (дәрбәнд) арқылы Әзібайжанға жалғасады. Арал көлінің шығыс жағалауынан Түркістан қаласына шейін созы­лады. Сондықтан бүгінгі елдер арасындағы шекара келісіміне қарағанда, қыпшақ даласының басым бөлігі Қазақстан топырақ­тарына тиісті болса, оның оң­түстік бөлігі Өзбекстанға қарасты Қарақалпақстан автономиясына және Түрікменстанның Хорез­ мінде орналасқан. Міне, Қыпшақ даласы осындай маңызды һәм стратегиялық мәнге ие жағра­фиясымен Иран­-Тұран елдерінің арасындағы байланыс нүктесі деп аталуға тиіс», деп жазады. Қыпшақтар туралы тарихи мә­ліметтер XI ғасырда тоғысып, қыпшақтардың Анадолыға көшуі оғыз тайпаларынан кейін ілесе жүзеге асқанын растайды.

ТАҒЫ ОҚЫҢЫЗ: Құм көшкініне тосқауыл бар ма?

Қыпшақ даласы XV– XVI ғасырлар аясында  түгелдей Қазақ хан­дығының иелігіне өтті. Бұл жа­йында Мырза Мұхаммед Қай­дар Дұғлат «Тарих­и Рашиди» еңбегінде былай: «Қыпшақ дала­сына және Жошы хан ұлысына Бұрындық хан билік ететін. Жо­шы текті барлық сұлтандар оның бұйрығына бас иетін. Олардың халқының саны жаңбыр тамшы­ларының көптігімен теңесетін еді», – деп жазған. Осы дерекке сүйеніп, бүгінгі Қазақстан тер­риториясы қазаққа бабаларынан қалған заңды мұрасы деп білеміз. Маңғыстауда қыпшақ тайпа­ ларынан кейін ноғайлар келген. Зерттеушілер: «Ноғай  ордасы, Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсіреген соң Батыс Қазақстан жеріне іргелес аймақта пайда болған мемлекеттік бірлестік. Кейде Маңғыстау мен Хорез­мге дейін алқапты қамтыған. Тек 1620-­1630 жылдары торғауыт – қалмақтың орыс әкімшілігінің көмегімен Еділ мен Жайық, Ақ Қобан өзендеріне жайғасқаннан кейін Қазақ­-ноғай арасы ашыла бастады»,   –   деп тұжырымдаған. Олардың қорытындысына қарағанда ноғай мен қалмақ сон­дай аласапыран кезеңдерде өз кезегімен өтпелі уақытқа болса  да Маңғыстауда аялдаған. Олар­дан заттық жәдігерлері аймақта қалмаған себебі –  қалмақтар ұлыс ретінде орыстың билігіне тәуелді болғандары үшін елдік санадан жұрдай  болып,  тоз-­то­зы шығып, ұлт ретінде тарих сахнасынан біржолата  жойыл­ды. Ал Батыс Қазақстан өңірінде көршілес болған ноғайлардың бір қауымы қазірде қазақ халқының құрамында, қазақтың бір руы болып, Атырау мен Орал облыс­тарында өмір кешуде. Сондай­-ақ Маңғыстау ауданына қарасты Қызан ауылында ноғайлардың тарихтан қалған іздері бар деп естідім. Ноғайлардың түркілер мен қазақ халқының саяси тарих пен мәдениетіне қосқан үлесі зор. Маңғыстаудың жетінші жұр­ты – түрікмен. Стратегиялық маңызды жағрафияда орналасқан Маңғыстау жеті жұртқа қоныс болғанымен соңында қазаққа бұ­йырды.

Тарихын тауып айтсақ еліміздің, Ата-ана кіндік кескен жеріміздің Ең байлық кереметтер танылған жер Бас қосып Байұлы, Әлім батасымен. Еншіге алынған жер, – деп жыр­лағаны тарихи хаттамасы болып табылады.

Қарағашты мазар ғимаратында­ғы күмбездің түрі ер азаматтың жыныстық мүшесін бейнелейді. Бұндай мазарлықты Ирандағы «Түрікмен Сахара» өңірінде көре аламыз. Бұл исламнан бұрынғы «Ер, Елдің тірегі» көзқарасқа байланысты қалыптасқан наным­нан туындаған образ болу ке­рек. Өйткені көне дәуірде елді қорғауда ерлердің орны қоғамда ерекше болған. Ислам дәуірінен кейін күмбездердің үстіңгі жағы шошая бастап, мұсылмандардың әдебіне сәйкестене берген. Оны кейінгі ғасырлардағы Маңғыстау қорымдарынан анық байқаймыз.

[caption id="attachment_58010" align="aligncenter" width="460"] "Үштам" қорымы[/caption]

Ақшора – Белтораннан үш ша­қырым жерде «Үштам» (XI­-XIX) қорымы бар. Оның есімі мазарлықтағы үш ғимаратқа бай­ланысты аталған. Ғимарат сөзі, кіші жүз қазақтарының арасында «там» деп айтылады.

«Кенті­-Баба» (X-­XVI) қорымын­дағы обалар ескі дәуірдің айғағы. Бірақ оның үстіндегі тастар түрлі себептермен тоналып, басқа кесе­нелерге пайдаланылған.

«Сұлтан үпі» жер асты мешіті (IX–XII ғ.ғ.) «су сұлтаны» аты­на теңелгені Қызыр мен Ілияс пайғамбарлардың діни хикаялар мен құранда олар жайлы айтылған әңгімелерге байланысты болуы ықтимал. Құран Кәрімде «Анһам–85», «Саффаат–123» сүрелер мен аяттарында Ілияс пайғамбарлар қатарында аталады.

Қызыр пайғамбардың кереметі: «ол барғанда құрғақ жер жасыл алаңға айналып кетеді екен». Сол себепті аты «Қызыр» (Жасыл) деп аталған. Адам баласы арасында ең ұзақ өмір сүрген Қызыр пайғамбар болған. Сондай-­ақ Құран Кәрімнің Кәһф сүресі 66-­82 аяттарда Қызыр туралы әңгімелер бар. «Түркі халықтары мифологиясында Қыдыр бейнесінің астарынан ислам дініне дейінгі және онан кейінгі кезеңде пайда болған екі діни-­фольклорлық дәстүр түсінігі аңғарылады». Қазақ арасында да Қызыр жайлы жеткілікті хикаялар, аңыздар,  мәтелдер  бар. Мәселен: «Қырықтың бірі қыдыр», «келген қонақтың бірі қыдыр» сынды мақалдар бар. Қызыр – қазақтар үшін киелі «ата» мәртебесіне кө­терілген әулие.

Маңғыстау облысы, Түпқараған ауданын­дағы Таушық кентінен батысқа қарай 25 шақырым жер­дегі қорымда орналасқан. Шақпақ ата үңгір мешітінің құрылысы­на байланысты анықтамалық тақтайшасында X–XII ғасырлар аралығы деген жазу тұр. Оның табиғи құрылымы, үңгірдің ерек­шелігіне қарап, саралағанда ол мекенде мыңдаған жыл бұрынғы наным әрі тіршіліктің ізі сайрап тұрғандай сезіледі.

Шақпақ ата үңгір мешітінің үстіңгі жағына назар салсаңыз дара тұрған бір бөлме көрінеді. Ол ежелгі «отқа табынушылар» салған «отхана» болуы ықтимал. Сондай­-ақ алдыңғы екі жағында үңгірлер бар. Ол үңгірлерде өліктерге арналған қабірлерді көресіз. Ол қабірлердің беті жай тақта таспен жабылған болса да мәйіттің сүйектері анық көрініп жатыр. Соған қарап, ежелгі на­нымдар бойынша өлген адам көмілмейді. Олардың мәйітін құрт-­құмырсқа, аң­-құстар әбден жеп­-бітіргенше ашық қалады да сүйегінің қаңқасын жай тақта таспен жаба салады. Бұндай ма­зарлар Әзірбайжанның Баку қа­ласындағы «Қыз қамалда» отқа табынушылардың мазары деп болжанған мекенде бар екендігін археолог ғалым Сапар Ашуров бізге әңгімелеп берді.

Шақпақ ата мешітінің үңгірі бәлкім Зәрдөшт (Заратустра) заманында қазылып, кейінгі ға­сырларға жеткен. Содан соң ислам діні өлкеге келген кезде ондай ғибадатханалар құбылаға қаратып, мұсылман мешіті­не айналдырған шығар. Бұл – Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар заманында негізі қаланған баста­ма. Өйткені Меккедегі Ибраһим (ғ.с) мен Исмаил (ғ.с) салған кағба, ғасырлар бойы пұтқа табынушылардың ғибадат жа­сайтын пұтханасы болған. Бірақ Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың жеңісінен кейін «Алла үйі» бо­лып, жаңа сипатқа ие болды.

Отпан тау Маңғыстаудағы Батыс Қара­ таудың ең биік нүктесі 532 метр биіктікте орналасқан. Оның орналасқан мекені Ақтау–Шетпе тас жолы бойындағы Жыңғылды ауылы мен Тұщыбек сана­ торийінің орта жерінде, жолдан 5­6 км сол жақ қапталында орналасқан. «Адай Ата - ­Отпан тау» рухани тарихи-­мәдени кешенінде зиярат етуші қауымға қызмет көрсететін объектілер төменгідей:

1. Ақсарай. 2. Маңғыстау және жеті жұрт көрме залы. 3. Маңғыстау – маңғыстаулықтар көрмесі. 4. Қолөнер көрме залы. 5. Өлке жеріндегі ислам көрме залы. 6. Ана келбеті ескертіші. 7. 362 баспалдақ. 8. Адай ата кесенесі. 9. Адай ата елінің Ел таңбасы. 10. Көк бөрі. 11. Ұран оты. 12. Батырлар алаңы. 13. Ту төбе. 14. Қазақ халқының үш биінің ескерткіші.

Қызылқала қалашығы – Маңғыстау облысының Шетпе ауылында орналасқан X­-XIII ғғ. археоло­гиялық ескерткіштердің бірі. Әйгілі та­рихшы, хадисші «Әззеддин ибн Әсир» (1186-­1233) «Толық тарих» атты кітабында «Манқышлақ қала» де­гені бар. Археологтар да ондағы құрылыс материалдардың X ғасыр төңірегіне  тиесілі екенін болжап отыр. Әзірбайжанның археолог ғалымы Сапар Ашуров: «Қалай десекте бұл қаланың орнын әбден зерт­теу керек. Бұл жер – нағыз археологиялық зерттеу жүргізуге сұранып тұрған мекен. Әсіресе қазіргі технологияның дамыған заманында арнайы аппараттар (геомакни­тек) бар. Оның ерекшелегі жер астының екі метріне дейін не бар жоғын көрсете алады. Ол арқылы қаланың аумағын және құрылыс нысандарын анықтап алған соң археологиялық қазба жұмыстар жүргізу әбден тиімді болады, бұл аппарат Түркияда бар», – деді.

«Маңғыстаудың қара ойында шоғырлан­ған Едіге және оның ұрпақтарына бай­ланысты мола-­ескерткіштер, Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданының орталы­ғы Шетпеден оңтүстік­-шығысқа қарай 40 шақырым жерде Қарауыл күмбет биігі деп аталатын аласа таулар сілемі бар. Қарауыл күмбеттің үстінде жер­гілікті ақсақалдардың айтуын­ша, ежелгі ноғайлыдан қалған қойылымдықтар жатыр. Сонда Едіге батырдың кесенесі бар. Бұл қай Едіге? Мұрын жырау мен тағы басқалар жырлаған Едіге ту­ралы жеті жырдың кейіпкерінің кесенесі болуы мүмкін бе? Мені Едіге баһадүр жырының ноғай нұсқасының 1873 жылғы «парсының халық өлеңдерінің» жинағына еніп, жарық көруі қызықтырып отыр.

Маңғыстау ауданына қарасты Әуренде (Тасбас) ежелгі отқа табынушылардың ғи­бадатханасы болғанына қарап, Маңғыстау өлкесінің ежелгі тарихының зерттелуінің мәні арта береді.

Маңғыстау ауданы Ұштаған ауылынан оңтүстік-­шығысқа қарай 15 шақырым жер­де орналасқан Масат ата қорымынан 525 ескерткіш есепке алынған. Әңгімелерге қарағанда Масат атаның да басын кескен екен. Сонда Маңғыстау бүгінгі өмір үшін талай рет өліммен бетпе-бет келіп, өмірден өткендерге қорымдар тұрғызып, бұл өлкені иелену жолында талай өмір қиылғанын бел­гілеп бергендей көрінеді. Қазақтың белгілі этнограф ғалымы Серік Әжіғалидің қазақ, ағылшын, орыс тілдерінде жарық көрген «Маңғыстау мен Үстірт ескерткіштері» ат­ты кітап­альбомы зерттеушілер үшін құнды қайнар бола алады. Қабірдің бірінде оғыз тайпасын бастап Анадолыға өткен Қаи руы­ның таңбасы ап­-айқын нақышталып тұр.

Шопан ата мешіті Ақтау қаласынан 200 шақырымнан астам жерде, Сенек кенті аумағында орналасқан. Аңыз бойынша бұл жерасты мешітін Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті сопы Шопан ата салған. Ол мұнда тәлімгерлерінің аса таяғын тауып алып, сол жерде он бір жерасты камералардан тұратын мешіт тұрғызу шешіміне келді. Аңызда жерге шаншылған аса таяқтан ағаш өсіп, ол осы күнге дейін өсіп келеді, оның жасағанына 800 жыл болды. Шопан атаның мешітін аралап, аңыз­-әңгімелерін тыңдағанда Ясауидің сопылық жолының жалғасын байқау қиын емес. Қожа Ахмет Ясауидің пірі Арыстан баб секілді Бекет атаның пірі Шопан ата болып, сопылық дәстүр өз жалғасын тапқан.

Бекет ата мешітінің айналасында зиярат етушілерге өте ыңғайлы етіп ғимараттар салынған. Ол жерде қонағасы беретін үл­кен залдар, демалатын кең бөлмелер бар. Адамдарға жайлы етіп, ауласын таспен төсеп, барынша жасыл ағаштар егіп, са­яжай жасаған. Онда зияратшылар шаң­-тозаңнан мазасыз болмай тыныстай алады. Сопылық әлемінде «пір» деген сөз бар. Бұл сөз – рухани тазалықтықта ең жоғары сатыға көтеріле білген сопыға берілген атақ. Иран әдебиетінің жеті жұлдызының бірі болған Шейх Аттар Нишабури (1146-­1221) Қожа Ахмет Ясауиге арнап «Түркістан пірі» поэмасын жазған. Сөйтіп, тұңғыш рет Қожа Ахмет Ясауи «пір» атанған. Ислам әлемінде бұл атақ жалғыз оған бұйырған. Ал қазақтар арасында жалғыз Бекет «пір» атанып кеткені кездейсоқтық емес.

Маңғыстаулық ақын Түмен Балтабасұлының жырына құлақ асайық:

Маңғыстау – Ер Бекеттің туған жері, Кетіріп кіндік қанын жуған жері. Кіндігін қожа-­молда қолмен кесіп, Тамырын тарамыспен буған жері. Бекетке туғаннан-­ақ дұға дарып, Қастасқан жауыздарды қуған жері. Шайхының шарапатты дұғасымен, Тентекті тек жүрмеген тыйған жері. Халқының қара менен хандары да, Қаптаған қалың дәулет малдары да, Маңғыстау – үш түбекке сыйған жері.

«Сисем ата қорымы» – «Маңғыстаудағы ең ірі және ежелгі қорымдардың бірі. Сай­өтес елді мекенінен 30 шақырым солтүс­тік бағытта, батыс Үстірт шыңдары ай­мағындағы қыстау-­құдықтар мен ежелгі керуен жолдары бойында орналасқан».

Қорымның негізгі бөлігі Сисем ата қабірі­нің айналасында топтасқан. Ел аузындағы аңыздарда Сисем ата – орта ғасырларда оғыз-­қыпшақ кезеңінде ғұмыр кешкен ис­лам дінін алғашқы уағыздаушыларының бірі. Сисем ата тас қабірінің қалдықтарынан өзге қорымдағы тас дулыға мүсіні және қару­-жарақ бейнеленген құлпытастар да сол кезеңдерді меңзейді. Себебі ол өлкедегі ноғай­-қыпшақ дәуірінің әскери­ саяси оқиғаларымен байланысты. Сисем ата қорымы ауқатты және шонжарлардың мазарлығы екендігі де айтылады. Бұл қо­рымда да оғыз тайпаларының Қаи руының таңбасы бар.

Сисем ата қорымы – ежелгі дәуірдің ес­ керткіштерімен қабысып жатқан мазарлық. Сисем ата мазарлығында тастары тоналып, қираған обалар көзге ілікті. Осы жайында археолог Сапар Ашуров: «Менің таң қала­ тыным, осы қорымда бірде­бір обаға экс­ перимент жасалмаған. Обалардың тастары тоналып, басқа мазарларға пайдаланғаны анық байқалады», – деп ой айтты.

Қараман атаның жерасты мешіті Маң­ ғыстау ауданы, Шетпе кентінен 35 шақырым оңтүстік­батыс бағытында Қандыбас қыс­ тағының батысында 5 шақырым жерде ор­ наласқан. Бұл мешіттің біз көрген басқа ме­ шіттерден өзгешілігі – мешіт тегіс жердің астынан қазылып салынған.

Өлкетанушы Нұрлан Құлбай: «Қараман ата – Есен атаның баласы, Шопан атаның немересі. Ал басқа аңыздарда Қараман ата мен Есен ата Шопан атаның балалары делі­неді», – деп түсіндірді. Маңғыстаудың ақиқаты тек аңыз-­әпсананың парақ беттерінде ғана жатталып қалғандықтан, оның оқылуы оңай емес.

Қараман атаның мешіті «әділетхана» болған. Ел ішінде дау­дамай туып, шие­ленісіп, шешімін таппай жатқан жағдайда осы мекенге келіп, келісімге келуге ел се­нетін адал, пәк атаның уәжіне жүгініп, өзара келісімге келетін болған. Сондықтан бұл орын заман барысында әділдіктің сим­волына айналған. Сол себепті күні бүгінге дейін адамдар өзара уәделеріне адал болып қалу үшін осында келіп, «анттасып» ке­тетін үрдісті сақтаған. Осылайша Қараман ата – ел арасында әділет символы болып қа­былданған тарихи тұлға.

Маңғыстаудың мешіттерін екі топқа бө­луге болады. Олар: 1. Жерасты мешіттер: Оғланды жерасты мешіті, Сұлтан үпі жер­ асты мешіті, Масат ата жерасты мешіті, Қараман ата жерасты мешіті, Шопан ата жерасты мешіті. Бұлар – ислам діні өңірге әбден еніп, кеңінен тараған кезге дейін мұсылмандар тарапынан салынған мешіт­тер. 2. Үңгір мешіттер: Бекет ата,  Шақ­пақ ата мешіттері үңгір мешіттер. Үңгір­лер кейде табиғи түрде пайда болған. Ал кейде қолдан қазылған түрі бар. Мәселен, Шақпақ ата үңгір мешіті тау іргесінде ғибадатхана үшін қазылғанға ұқсайды. Сосын ислам дінінің өлкеде таралуымен мешітке айналған.

Маңғыстау даласына саяхат жасағанда соның барын елемей, жолыңды жалғастыра бергің келеді. Маңғыстау даласында жолға белгі болар нысаналары да бір­-біріне ұқсап ақ тау мен ақ төбеге, аппақ алқаптарға айна­лып, төңіректі қоршап жатқандығы шексіз­дікке етелегендей бір ізден бір ізге жетуге ынталандырып, сүйген жардың құшағына еніп кете бергісі келетін сезімге бөлейді ғашық ізденушісін. Сонда Маңғыстау тек сүйгендерге ғана құшақ ашатынын ұға­сың. Маңғыстауда адам адамды сүйе біл­се, тұрақтай алады. Маңғыстауда адам та­биғатты қадір тұта білсе, оның құшағына ене алады. Маңғыстауда жаратқанның бар құдіретіне илана білсе, өмірге құшырлана құштар бола алса, адам, табиғат, жарату­шы үштігі махаббат аясында бір-­біріне ұйып, өмірге ұйытқы болып келе жатқан шындықты көзге, көңіл мен санаға құйып тұрады.

Маңғыстаудың орын тепкен жері Тұ­ран мен Иран елдерінің тоғысқан тұсы болғандықтан оның тарихи орнын Тұран­-Иран кеңістігінен бөлек зерттеп, зерде­леуге де бола қоймас. Бұл мақаланы жазу үшін автордың Қасиетті Кітаптан бастап көптеген әдебиеттерді пайдаланғанын ес­керте кеткеніміз жөн болар.

Ислам ЖЕМЕНЕЙ, әл­-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «Тұран-­Иран» ғылыми­-зерттеу орталығының директоры, ф.ғ.д., профессор

Көрнекі сурет сайттың архивінен