ФОТОЭТЮД: Таразыда таң суық

РЕДАКЦИЯДАН: Ел арасында "таразыда таң суиды, сүмбіледе су суиды" деген сөз бар. Таразы, үлкендердің айтуынша, қыркүйектің ортасында кіріп, таң салқындай бастайды. Сайтымыздың фототілшісі Талант Құсайын таң салқынында жерге аяқ баспай, көліктің үстінде отырған мысықты суретке түсіріп алыпты. Төменде сол суреттер мен таразы жұлдызы туралы ақпаратты ұсынып отырмыз. 

[gallery td_select_gallery_slide="slide" ids="62308,62309"]

Қазақта «Таразы туса, таң салқын, тары бидай піседі», «таразы туса, шөп буыны қатаяды, гүл қартаяды», «таразы туған түні шөп сабағы дәрі», «ем іздесең таразының шөбінен ізде, жем іздесең таразының шөбін күзе» деген сөз мәтіндері бар.

Қазақ есепшілері жаз ортасы ауа бастағаннан аспан жұлдзыдарына көз саа бастайды. Қай күні аспаннан жарқ етіп таразы жұлдызы туа қалса, күздік жиын-терімді бастайды. Малдарды қырдың ақ отына қарай айдап бағады. Бір жұма ойдың көк отына, бір жұмақырдың ақ отына баққан малдың еті мен сорпасы дәріге айналады, емдік қуаты жоғарылайды деп есептейді. Күз айы басталды деп ұйғарады. Сосын қыс қамына жедел кіріседі. Қазақ аналары бұл кездегі айран, сүт, құрт, ірімшік, іркіт, шұбат кереметтей дәрі деп балаларына мейлінше ішкізіп-жегізеді. Әсіресе қымыздың дәмі келді, таразы туды, қымыз дәрі, сары қымыз ауруға ем дәрі қымыз деп біледі. Осы күнгі ғылымда «орион жұлдызы» деп жүргені осы таразы жұлдызы.

Қазақ есепшілері таразы жұлдызы жаздың ең ыстық кезі қырық күн шліде өткен күні түнде туады деп есептейді. Кей жылдары отыз тоғыз күн, кей жылдары қырық бір күн өткен соң көк аспанда таразы жұлдызы көрінеді. Қазақтың «қырқына шыдаған, қырықы біріне де шыдайды», «қырқына толмай қыдырған жаман ырым» деген тәмсіл сөзі бар. Бұл осы жұлдыздардың аңызына байланысты туған сөз. Расында әр жылы жаз айларында таразы жұлдызы туған күннен бастап, жаз таңы салқын тарта бастайды. Таулы өңірлердегі шөп, гүл бастарыына таңға жақын қырау не мөлдір шық қонады. Осы кезден бастап диқандар егінге орақ қоя бастайды, күз өнімдерін қауырт жинайды. Күз шыбаныдықтарын шабады, төр-түлік малдың жем-шөптерін әзірлейді. Міне, осындай қажетті жұмыстарыд бастау үшін аспанға қарап, таразы жұлдызының тууын күтіп жүреді. Қазақта «таразы жұлдызы күз жұлдызы», «салқын жұлдыз» деп атайтыны да содан.

Қазақ есепшілері таразы жұлдызының тууы жазй айының өткендігінен, күз айының басталғандығынан берілген аспан белгісі, уақыт сигнла джеп қараған. Таразы жұлдзыы жаз бен қыстың, көктем мен күздің, ыстық пен суықтың, салқын мен жылының арасын таразылап тұрады. Сондықтан бұл жұлдызды қазақ «таразы жұлдызы» немесе «қазы жұлдыз» деп атап кеткен екен. таразы жұлдзыы туған күннен бастап күздің алғашқы ұсақ маржан, салқын жаңбыры басталады. Қырдың қара оты таразы жаңбырымен қайта жайқалып өсіп толады. Артынан тез сірге айналады. Сосын жайылым малға ерекше жұғысты бола бастайды. Төрт-түдік мал тез қомданады, шледнеді. Шыныланып, жұп-жұмыр болып семіреді.

Қазақ арасында таразы жұлдызы туралы айтылған өлең де бар.

Таразыда тамшылап жауын жауар,

Домаланып қауын мен қарбыз пісер.

Айналады аспанда ақ бауыр бұлт

Шөліркеген құмдардың шөлін басар.

Таразыда таң салқын, самал болар,

Қора-қалтқы малдарға қамал болар.

Көкте туған таразы жұлдыз болса,

Кіретін қыркүйекте «амал» болар.

Таразыда ақ жауын жауып өтер,

Аппақ болып қар жауса, еріп кетер.

Бидай тары піскенде таразыда

Шаруалар егіндерін теріп кетер.

Таразы амал аты, жұлдыз аты,

Күздің көкте туған аманаты.

Таразы жайлы туса аспанында

Естілмес ешкімге де жаман аты.

Қазақ есепшілері таразы жұлдызын кейде «арқар жұлдызы», «үш арқар жұлдызы», «шідер жұлдызы» деген жанама аттармен де атап келгені анық.  Таразы жұлдызы көктем мезгілі кезінде үркер шоқ жұлдызы жерге түсуден жиырма күн бұрын көкжиектен көрінбей батып кетеді де, күн жүйесінің ар жағына тасаланып, жасырынып қалады. Сосын үркер шоқ жұлдызы жерге түсіпқырық күн шіле толғанда аспаннан қайта көтеріледі. Осыдан жиырма күн өткен соң аспанда таразы жұлдызы туады. Яғни сексен күн таразы жұлдызы жердегі адамның көзіне көрінбей аспан қойнауындағы күн қолтығында жасырынып жатады. Мұны қазақ үркер шоқ жұлдызы аспандағы ұясныда күн нұрына шомалап, қырық күн дем алса, таразы жұлдызы аспан ұясында жатып сексен күн күн нұрына шомылып тынығады деп есептейді.

Қазақ есебінде қыркүйек айының он тоғызыншы күні мен жиырма бесінші күніне дейінгі бір жұма аралығында «таразы амалы» кіреді бұл күндері ауа райы өзгереді. Күн салқын тартады, салқын же немесе қатты боран соғады еп жорамал жасайды. Бұл құбылыс әр жылы осы күйімен айнымай қайталанып отырады.

Таразы жұлдызы бұл күндері биіктеп, алыстап, аспан қазанының ең түбінен көр інеді. Бұл күндері ауаны тұман, ас панды бұлт басып қатты суық жел сарнап тұрса, биылғы қыс қатты, сақылдаған сары аязды болады деп ұйғарады. Қыс қамына ерте дайындалады. Сосын малшылар қауымына ертерек құлаққағыс етіп, қыс апатынан мал мен жанды алып қалудың әдіс-амалдарын қарастырады.

Дереккөз: kerey.kz