Салман Рушди: «Әзәзілдің әуендері» және қаламгер еркіндігі

©

Салман Рушдидің романдарындағы қалыптан тыс ұлғайған реалистік сахна- лар мен автор қиялынан жасалған әлем, расында да, шындыққа айналып шыға келді: кітаптарына Үндістан, Пәкістан және өзге де ислам елдерінде тыйым салынды. Шексіз қарсылықтар науқаны ислам әлемін тұтастай қамтыды: ашыған ашу-ыза тек автор мен оның романын ғана тарпа бас салған жоқ, романды жарыққа шығармақ болған Англия мен Американың баспагерлері де түрлі шабуылдарға душар болды. Қарсылық танытушылар роман саудаланып жатқан кітап дүкендерін жармақ ниетімен қорқытып­-үркітіп, алаңдарда автордың қолдан жасалған тұлыбын отқа жақты. Ал Аятолла-1 Хомейни жазушының басын шабу туралы пәтуа шығарып, оның басына сыйақы да тағай­ындады. Кейбірі ендігәрі жазушы өмірінің соңына дейін көзден таса өмір сүретін болар деп ойлайды, ал кейбіреулер тыныш жүруі үшін оның сырт келбетін өзгертіп, пластикалық операция жасағанын қалайды. Әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары адамға жасалған ірі көлемдегі із кесудің тарихын суреттеуін әлі де жалғастыруда, сонымен қоса жаналғыштың қай бұрыштан шыға келеріне көріпкелдік жасап әлек. Түркия – ислам елі, оның үстіне сөз бен ой бостандығы шектеулі болғандықтан біз, әдеттегідей, болып жатқан дүниені сыртынан бақылауға, батыс баспасөзінің репортаждарына қанағаттануға мәжбүрміз. Түрік қоғамы бұл оқиғаға немқұрайлы қарады деп айта алмаймыз, алайда біздің арамыздан Иранда орын ал­ғандағыдай, өздері оқымаған кітапқа кез-­келген жала мен жамандық атаулыны жаба салар адамдар қашан да та­былады. Олар ешуақытта кітап оқып көрмеген. Дін істеріне жауапты басшылық құдды діни сенім теорияларындағы үлкен олқылық жайында сөз болғалы жатқандай шұғыл отырыс жасайды; өмірі кітап оқымаған имамдар романды тектен­-тек оқыған жамағаттарын жерден алып, жерге са­лып, қарғап-­сілейді; романды өз көзімен ешқашан көрмеген журналистер оны тіпті қолына да ұстамаған профессор­ларға салмақты сұрақтар қояды, содан соң «Оны өлтіру керек пе, әлде жоқ па?» деген секілді аса күмән тудыратын тақырыптар ойлап табады. Ал олардың мақалаларын газеттен оқитындар бұл кітапты әлбетте парақтап та көрмеген. Салман Рушдидің «Әзәзілдің әуендері» «Түн жарымының балалары» атты екінші романы сынды соңғы жиырма жылдықта әлем әдебиетінде аса танымал болған және түп­тамыры Раблемен қоса кеткен магиялық реализм стилінде жазылған. Осы стилдің шынайы жауһарлары Гюнтер Грасстың «Қаңылтыр дабылы» мен Габриэль Гарсиа Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» романдарында кейіпкерлердің өмірі мен олардың әлемдері метафизика­лық дүниенің заңдарына бағынбайды. Мұнда аңдар сөй­лейді, адамдар ұшады, өлгендер тіріледі, заттар жан­данады, барлық жерде келісті рухтар мен елестер серуен құрады­ - «Әзәзілдің әуендеріндегідей» қашан да табиғаттан тыс тылсым бір дүниелер бар. Романда Бомбейден Лондонға келген, азаматтық алған екі үндіс эмигранттың тарихы өрілген; кейіпкерлер жындармен, құбыжықтармен, сайтандармен салғыласады, сайтандар мен сатирлерге-2 айналады. Олардың әрбіреуінің өмір тарихы емін­-еркін­-ақ реализм стиліндегі жеке дара роман болуға татиды. Габриэль Фаришта түрік киностудиясы «Йешиль­чам­ды-3» қатты еске түсіретін Болливудтың жұлдызы, үнді құдайларының рөлдері арқылы атақты болуға талпынады; оның балалық және жастық шақтары Ыстамбұл секілді Бомбейде өткен. Ал Саладин Чамча бомбейлік мұсылман, дәл Рушдидің өзі секілді дәулетті, кәсіпкер әкенің ұлы, Англияға оқу мақсатында аттанған. (Рушди оны «ағылшын тіліне аударылған үндістандық» деп атайды). Екі кейіпкер де Бомбейден Лондонға рейс жасамақшы үндіс әуе жолындағы ұшақта болып шығады. Ұшақ (сөз ойынына құмар Рушди «Сад» деп атайды) сикхтік-4 террористерді айдап шығарады: жерге қонуға мәжбүр болған олар қайтадан Лондонға бағыт алғанымен, ұшып келе жатып қалаға жақындаған оларды террористер жарып жібереді. Біздің кейіпкерлерімізден басқасынан барлығы жарылыста көз жұмады – ал олар жұмақтан құлауды еске салғандай ұшақтан төмен қарай құлдилап келіп, сау, зақымданбаған күйінде Англияның қар жапқан даласына түседі; алайда құлдилау барысында олар Кафканың «Құбылу» ро­манындағы Грегор Замза сынды басқа түрге айналып сала береді. Әртіс Саладин Чамча мүйізді әрі тұяқты сатирге құбылады. Ал өзін­-өзі өлтірген көңілдесінің елесі қыр соңынан қалмай, ізіне түсіп жүретін Габриэль Фаришта физикалық емес, рухани түрде құбылады: медицинаның араласуы арқылы ғана сабасына түсіруге болатын ши­зофренияға шалдыққан есалаңның желікпелігімен ол шын мәнінде өзін Аллах Құранды Мұхаммед пайғамбарға өзі арқылы жіберген Жәбірейіл періштемін деп сенеді. Екі кейіпкердің Лондонға дейінгі (романда «Иловин Диован» деп аталатын) саяхатының тарихы – бұл, Англиядағы үн­дістандық және пәкістандық эмигранттардың өмірінің тарихы. Ағалы-­інілі егіздер секілді бір­-бірімен байланысты ке­йіпкерлер құдды жамандық пен жақсылық секілді біріншісін екіншісінен ажыратып алғысыз; олар әрбір жаңа айыры­лысулардан соң бір­-бірін тауып алып отырады, таңдау еркі алдында сең соққандай, сергелдеңге түседі – алдарында сайтан не періште болу таңдауы. Бірақ мені олардың адам таңғаларлық шытырман оқиғалары қызықтыра қоймайды, мен романдағы стилді жақсы көремін. Мені романның естеліктерден, шегінулерден, қай­ талаулар мен кішігірім әңгімелерден өрілген құ­рылымы өзіне тартады, әңгімелердің өзі қызық емес, әңгімеші мен романға үш қайнаса сорпасы қо­сылмайтын (мысалы, автор ұзақ әрі кең көлемде Маргарет Тэтчердің саясатын сынайды) оқырманға арнайтын сөздері мен аса мәнерлі сөздері қызық. Мені бәрінен де бұрын қайран қалдырғаны – ежелгі Шығыстың мифтері мен аңыздарын есіңе салатын автордың тілі. Оның кейіпкерлерінің Бомбейде өткен балалық пен жастық шақ туралы айтатын тілі (Рушди Набоков секілді сөз ойынын, ішкі ұйқас пен сирек сөздерді, неологизмдерді жақсы көреді). Баяндаушы өзінің кейіпкерлерін олардың тілдері мен мәде­ниеттерін ауыстыруға мәжбүр ету әрі таңғаларлық өзгерістерге шыдас бергізу арқылы «мұсылман ба­лалықтың» естеліктерінен алыстатады, оларда одан да күшті ыза мен кек, өз еліне деген наразылық күмпиіп пісе береді. Қайбір үзікте Саладин Чамча­ның әкесі Дженгиз араға қаншама жыл салып ота­нына оралған, ағылшынға құбылған ұлына: «Егер сен өз ата­тегіңді жек көру үшін шекарадан әрі аттап кеткен болсаң, сенің ата-­тегің де саған жеккөрі­ніштіліктен өзге көзбен қарамайтын болады», – дейді. Хомейнидің Рушдидің романына шығарған пә­туасынан соң оның кітаптары ешбір елде қайталай баспа бетін көрген емес. Мұндай жағдайда еріксізден осындай сұрақ туын­дайды: түріктің Құран зерттеушісі Туран Дурсунның өліміне жайбарақат қараған, енді Рушдидің қуғынға ұшырауын қызығушылықпен бақылап отырған қоғам­ды еркін әрі адами қоғам деп атауға бола ма?

Аятолла­ мұсылман шииттердің рухани көсемі.

Сатир­ежелгі грек мифологиясында сауық­-сайран құдайының теке пішінді бұзық жолдасы.

Йешиль­ чам­ «Жасыл қарағай».

Сикхизм­ Үндістандағы діндердің бірі.

Автор: Орхан ПАМУК Тәржімалаған Еділбек ДҮЙСЕН