Гейдар ӘЛИЕВ екі ел арасында алтын көпір орнатты

Әр халықтың ұлттық бостандық пен тәуелсіздіктің қалыптасу тарихында құтқарушы рөлін атқарған көрнекті тұлғалары бар. Бұл көрнекті тұлғалар өздерінің табандылығымен және қайыспас төзімділігімен өз халқын соңынан ерте білді және ең тағдырлы уақытта жеңімпаз рөлін атқарды. Әзірбайжан халқының жалпыұлттық көшбас­шысы Гейдар Әлиев қазіргі әлем тарихында ұлы тұлға, ерекше ақыл-ойы мен туа біткен көпжақты таланты бар дана мемлекет қайраткері ретінде жарқын із қалдырды.

Ұлттық көшбасшы Гейдар Әлиев өзінің ерен еңбегімен халықтың се­німіне ие болды және оның бай, алуан түрлі мұрасы бұл өмірдің сарқылмас мектебі саналады. Өткен жылдарға, сондай-ақ Әзірбайжанның қазіргі дамуына көз жүгіртсек, біз өзінің ұлы көшбасшысының басшылығымен қол жеткізген Әзірбайжан халқының маңызды тарихи жетістіктерінің куәсі боламыз. Ұлттық сананың жандануы мен оянуы өзінің ең биік нүктесін тапты, Гейдар Әлиевтің билікке келуі және оның арқасында біздің тәуелсіздігімі мәңгілік және қайтымсыз болды. Біздің еліміз көрегендіктің, даналықтың, шешімділіктің, темірдей ерік-жігердің және жалпыұлттық көшбасшының бай мемлекеттік тәжірибесінің арқасында әлемде лайықты деңгей көтеріле алды.

Әзірбайжан тарихының 35 жылдық кезеңі 1960 жылдардың аяғынан ХХІ ғасырдың басына дейінгі уақыт аралығын қамтитын даңқты көшбасшының есімімен байланысты. Осы жылдар ішінде ол өз Отанының тұлғалы ұлы бола отырып, Әзірбайжан үшін жауапкершілікті өз мойнына алды, елмен және халықпен бірге ауыр және қатал сынақтарды жеңіп, тәуелсіз Әзірбайжан Республикасын құрды, оның бүгінгі шындықтары, жан-жақ­ты дамуының негізін қалады. Осы жылдар ішінде әзірбайжан халқының қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өміріндегі қайта өрлеу оның есімімен байланысты.

КСРО ыдыраған кезде Қазақстан мен Әзірбайжан жоғары экономика­лық әлеуетке, бай энергетикалық ресурстарға ие болды. 1990 жылдары мұнай бағасы айтарлықтай жоғары болған кезде посткеңестік кеңістіктегі қарқынды экономикалық өсу полюстері ретінде Қазақстан мен Әзірбай­жан қарастырылды. Сонымен қатар екі ел де саяси және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы көптеген проблемаларға, сондай-ақ өз шекараларында кедергілерге тап болды. Бұрынғы одақтас республикалар арасындағы экономикалық байланыстар бұзылды. Жаһандық деңгейде орталықтың қолдауы мен басшылығынан айырылған жаңа Тәуелсіз мемлекеттер өзгеріп жатқан сыртқы әлемде өз орнын табуы керек еді.

Қазіргі тарихта Қазақстан мен Әзірбайжанның ортақ тарихи тағдыры бар. Қазақстан мен Әзірбайжанның Кеңес Одағының құрамында 70 жылға жуық коммунистік идеологияның ықпалында болуы, бір жағынан, екі елдің тарихи дамуының мәдени-өркениеттік ерекшеліктері, екінші жағынан, осы елдердегі саяси элитаның ерекшелігін анықтады және саяси трансформация модельдерін қалыптастыруда және одан әрі дамытуда Тәуелсіз мемлекеттер шешуші рөл атқарды. 1960 жылдардан бастап (Хрущев пен Брежнев дәуірі) Қазақстан мен Әзірбайжанда, сондай-ақ Орталық Азия мен Закавказьенің басқа елдерінде жергіліктендіру саясаты жүзеге асырылды. Кеңес кезеңінде екі елдің дамуында Д.Қонаев (1960–1962 ж.ж. және 1964–1986 ж.ж. Қазақ КСР Компартиясы ОК бірінші хатшысы) және Г.Әлиев (1969–1982 ж.ж. Әзірбайжан КСР Компартиясы ОК бірінші хатшысы болды) ерекше рөл атқарды.

Д.Қонаев пен Г.Әлиевтің басшылығы кезінде екі республика да олардың басшылары сияқты экономика жұмыс істеп тұрған кезде автономияның салыстырмалы түрде жоғары үлесіне ие болды. Ұлтшылдық, ресми түрде қоғамдық дискурста трайбализм болмаса да дәстүрлі рулық байланыстар коммунистік номенклатураға енгізілді, бұл ерекше этнократияның бас­тамасы болды. Д.Қонаев пен Г.Әлиев өзара құрметпен қарым-қатынас жасады. Бұған Әзірбайжанның танылған басшысы ретінде Г.Әлиевтің сіңірген еңбегін ерекше атап өткен Д. Қонаевтың естеліктері дәлел бола алады. Атап айтқанда, Д.Қонаев Г.Әлиевтің басшылығымен Әзірбайжан экономика мен мәдениетте айтарлықтай жетістіктерге жеткенін атап өт­
ті. 1980 жылдары Д.Қонаев пен Г.Әлиев КОКП ОК Саяси бюросының құрамында мұсылман республикаларының жалғыз өкілдері болғаны белгілі, олар бір-біріне қолдау көрсетті.

Сонымен қатар 1987 жылы екі басшы да жұмыстан босатылып, сая­си бюро құрамынан шығарылды, бұл түсінікті: М.Горбачев Д.Қонаев пен Г.Әлиев сияқты беделді, шешім қабылдағыш, принципті, батыл пікір білдірген адамдарға риза болмады. Д.Қонаев зейнетке шыққаннан ке­йін КОКП ОК Саяси бюросында Г.Әлиев Қазақстанда бұрын-соңды белгісіз номенклатуралық қызметкер – Ульяновск облыстық комитетінің бұрынғы хатшысы Г.Колбинді ірі ұлттық республикалардың бірінің басшысы етіп тағайындауға қарсылық білдірді. Алайда, М.Горбачев Г.Әлиевтің дәлелдерін жоққа шығарып, Г.Колбинді Қазақ КСР-нің бірінші лауазымына тағайындады. Бұл, әрине, 1986 жылы 17 желтоқсанда қазақ жастарының наразылық толқынын тудырды.

Гейдар Әлиев Қазақстанда көптеген жылдар бойы билікте болған этникалық түркі көпшілігінің өкілі Дінмұхамед Қонаевтың орнына басқа адамды тағайындауға үзілді-кесілді қарсылық білдіріп, қазақтар арасында республиканы басқаруға қабілетті талантты және қабілетті кадрлар жеткілікті екенін мәлімдеді. Кейінірек өмір Гейдар Әлиевтің Қазақстанда дарынды ұлттық кадрлардың болуы туралы мәлімдемесі, оның барлық тамаша идеялары сияқты, толық ақталғанын дәлелдеді: сол кезде Қазақ­стан Республикасының басшысы болып сайланған Нұрсұлтан Назарбаевт әуелсіз Қазақстанды сәтті басқарды.

Елдер арасындағы саяси және дипломатиялық қатынастар тарихында Әзірбайжан Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 30 тамызда орнағанын атап өт­кен жөн. Әзірбайжан президенті Гейдар Әлиевтің Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевпен алғашқы кездесулерінің бірі 1994 жылы 19 қазанда өтті. Түркиядағы мемлекет басшыларының екінші жоғары дең­гейдегі кездесуіне қатысқан Гейдар Әлиев пен Нұрсұлтан Назарбаев екі ел арасындағы қатынастардың даму перспективаларын талқылады. Кездесу барысында түркі мемлекеттерінің қатынастары аясында да, екіжақты негізде де Әзірбайжан – Қазақстан қатынастарын орнату туралы шешім қабылданды. Осы шешімдерді іске асыру нәтижесінде Әзірбай­жан мен Қазақстан стратегиялық серіктестерге айналды. Біздің елдеріміз халықаралық аренада бірлесіп және ынтымақтаса жұмыс істеп келеді. Дәл осы стратегиялық тәсілдің арқасында Әзірбайжан мен Қазақстан арасында осы жылдар ішінде ешқандай келіспеушіліктер болған жоқ.

Айта кету керек, Әзірбайжан Республикасы мен Қазақстан Республика­сы арасында ресми байланыс орнатудың алдында Г.Әлиев пен Н.Назар­баевтың келіссөздері болған. Атап айтқанда, 1994 жылғы 12 наурызда Қытай Халық Республикасына ресми сапардан кейін Г.Әлиев Қазақстан­ға барды. Н.Назарбаевпен кездесуде екіжақты ынтымақтастықтың түрлі салалары, әсіресе ауыл шаруашылығы (Қазақстаннан Әзірбайжанға ас­тық жеткізу) және мұнай өндіруге қатысты машина жасау (Қазақстаннан Әзірбайжанға металдар жеткізу) салалары, сондай-ақ мұнай құбырын жүргізу жобасын жоспарлау мәселелері (Каспий теңізі және Қазақстан аумағы арқылы Қытайға, сондай-ақ Әзірбайжан арқылы батысқа қарай қазақстандық шикі мұнайды мұнай құбырымен транзиттеу талқыланды). Г.Әлиевтің Қазақстанға сапарының фактісін Әзірбайжан зерттеушілері «Әзірбайжан – Қазақстан» қатынастарын жаңа негізде салу» жөніндегі жеке бастамасы ретінде бағалайды. Әзірбайжан авторының айтуынша, екі елдің қарым-қатынасында қалыптасқан белгілі бір салқындықты жойған Г.Әлиев бұрын жіберілген қателіктерді түзеткен. Сонымен қатар Әзірбайжан мұнай стратегиясын жүзеге асыру үшін тек батыс елдері­мен ғана емес, сонымен бірге энергетикалық ресурстарды ең ірі тұты­нушылардың бірі Қытаймен де қарым-қатынас орнатудың маңызды екендігін айқындады. Әзірбайжан мұнайының Қытайға ең қысқа және қауіпсіз транзиті Қазақстан аумағы арқылы ғана мүмкін болады. Дәл осы фактор Г.Әлиевтің Қазақстанға бірінші болып келуіне себеп болған сияқты.

Екі көшбасшының келесі кездесуі 1995 жылы 9 тамызда Қазақстанда өтті. Алайда Г.Әлиев сапарының ресми мақсаты қазақтың ұлы ақыны, жазушысы және ағартушысы Абай Құнанбаевтың 150 жылдығын мерекелеуге арналған мерейтойлық салтанатқа қатысу болды. Мемлекет басшыларының саяси еркі екі елдің дамуының да, түрлі салалардағы ынтымақтастықтың да, оның ішінде бірлескен экономикалық жобаларды іске асырудағы және халықаралық және өңірлік деңгейде өзара қолдаудағы маңызды факторға айналды. Дәл осы екі мемлекет басшыларының жүйелі кездесулері саяси, экономикалық, мәдени қатынастардың екіжақты шарттарына қол қою нәтижесінде шынайы қарым-қатынастар құруға және оны тереңдетуге негіз болды.

Осылайша, Қазақстандағы екі көшбасшы арасындағы кездесулер екі елдің өзара қарым-қатынасындағы ынтымақтастық бағыттарын анықтауда шешуші рөл атқарды. Г.Әлиев пен Н.Назарбаевтың бірлескен күш-жігерінің арқасында Каспий теңізінің мәртебесіне қатысты кейбір келіспеушіліктер жойылды. Сонымен қатар Қазақстан мен Әзірбайжан бірлесіп және түрлі халықаралық жобаларға белсенді қатыса бастады. Әзірбайжан Республикасының президенті Гейдар Әлиевтің Қазақстанға ресми сапары барысында 1997 жылғы 10-11 маусымда өткен баспасөз мәслихатында: «Біздің халықтарымыздың ортақ тарихи тамыры, бай біртұтас тарихы, бай жақын және ұқсас дәстүрлері бар. Бізді ортақ өткенімізбен бірге
тарихымыздың оқиғалары біріктіреді. Бірақ Қазақстан мен Әзірбайжан тәуелсіздік алғаннан кейін біздің елдеріміз бен халықтарымыздың өмірінде мүлдем жаңа кезең басталды» деп атап өтті.

Елдеріміз бен халықтарымыз арасында бұрын құрылған көпжылдық бауырластық стратегиялық қатынастар қазіргі уақытта Ильхам Әлиев пен Қасым-Жомарт Тоқаев мырзалар бастауымен қарқынды дамып келеді. Мемлекет басшыларының, Сыртқы істер министрлерінің және басқа да шенеуніктердің өзара сапарлары, қол қойылған келісімдер, бірлескен іс-шаралар қарым-қатынасты дамытуға үлкен үлес қосты.

Біз 2023 жылғы 10 сәуірде Астанада Гейдар Әлиев көшесінің ашылу салтанатында Мемлекет басшылары арасындағы осындай жылы қарым-қатынастардың куәсі болдық. Ашылу салтанатында сөз сөйлеген Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев: «Бұл оқиға ерекше символизмге ие. Біздің міндетіміз – Гейдар Әлиев сияқты әлемдік деңгейдегі тұлғаларды еске алу және сақтау. Астанада оның есімімен аталатын жаңа көшені аша отырып, біз осы игі іске маңызды үлес қосамыз. Бұл – біздің Әзірбайжан халқының көрнекті ұлына деген жылы қарым-қатынасымыздың және шынайы құрметіміздің белгісі» деген болатын. Ол қазіргі қарқынды дамып келе жатқан Әзірбайжанның сәулетшісі болып саналады. Елді өте қиын кезеңде басқарған Гейдар Әлиев ғасырлар бойғы Әзірбайжан мемлекеттілігін нығайтуда ерекше рөл атқарды. Оның дана басшылығымен Әзірбайжанда терең саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды. Осы қиын да күрделі жолдан өтіп, ел алға үлкен серпіліс жасап, әлемдік қоғамдастықтың беделді мүшесі болды. Шын мәнінде, Гейдар Әлиевтің есімі Әзірбайжанның нағыз брендіне айналды. Гейдар Әлиевтің өмір жолы – ұлтқа жанқиярлық қызметінің жарқын үлгісі. Замандастары Гейдар Әлиұлын жоғары адами қасиеттері, принциптілігі, адалдығы, әділдігі үшін бағалады.

Гейдар Әлиев Қазақстан мен Әзірбайжан арасындағы екіжақты қатынастардың қалыптасуы мен нығаюына баға жетпес үлес қосты. Біз оның қазақтар туралы жылы лебізін және біздің біртұтас бастауымыз бен мұрамызды ерекше атап өткенін есімізде сақтаймыз. Гейдар Әлиұлы: «Біздің халықтарымыздың терең тарихқа енген тамыры қазақ пен әзірбайжан халықтары арасындағы қарым-қатынастың басты негізі. Тарих қазақтар үшін де, әзірбайжандар үшін де күрделі болды. Бірақ қандай қиындықтар болмасын, біздің халықтар әрқашан бір-бірін қолдады, әрқашан өздерінің тамыры бір екенін сезді және түсінді». Бұл 1997 жылы 10 маусымда айтылды.

Бұл сөздердің дәлелі – біздің мемлекеттеріміз арасындағы заманауи берік және үйлесімді қарым-қатынас. Олар стратегиялық серіктестік пен одақтастық рухында дамиды. Құрметті Ильхам Гейдароглы, ұлы әкенің жасампаз ісін абыроймен жалғастыруда.

Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиев өз сөзінде: «Мен үшін, әрбір әзірбайжан сияқты Гейдар Әлиевтің есімі өте қымбат. Ол менің әкем болғандықтан ғана емес, ол Тәуелсіз Әзірбайжанның қазіргі дамуының ең қиын кезеңінде халық қалаған және қиын кезеңде елді басқарған адам болғандықтан» деді.

Қасым-Жомарт Кемелұлы Гейдар Әлиұлының бауырлас қазақ халқына деген ерекше көзқарасы мен сүйіспеншілігі туралы: «Бұл, шын мәнінде, солай, мен бұған куә болып отырмын. Ол қазақтардың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жақсы білді, қазақ халқының мәдениетін, оның көп ғасырлық тарихын құрметтеді және қазақтар мен әзірбайжандардың бауырластығын жоғары бағалады. Ол, сондай-ақ түркі әлемінің арасын біріктіру үшін бәрін жасады. Бүгін біз оның жұмысының, оның түркі әлемі бірігіп жатқан қызметінің нәтижесін көріп отырмыз. Сіз бүгінде халықаралық аренада үлкен беделге ие қуатты ұйым құрдыңыз» деді.

Қорытындылай келе, шығу тегі ортақ, тарихи және мәдени байланысы терең елдеріміз арасындағы қатынастар қос халық пен мемлекеттің мүдделеріне сәйкес одан әрі дамып, кеңейе береді деп сеніммен айтуға болады.

Эльчин Башир оглы МАММАДОВ,

Қазақстан Республикасының Ақтау қаласындағы Әзірбайжан Республикасының Бас консулдығының басшысы

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.