Каспий теңізінің деңгейі өткен ғасырдағы тарихи минимумнан 10 см төмен түсті

Қазір деңгей минус 29,1 метрге тоқтады. Соңғы 100 жылдағы тарихи минимум 1977 жылы минус 29 метрде тіркелген еді. Каспий теңізі деңгейінің төмендеуіне әртүрлі себептер әсер етеді. Алайда қазір Каспий теңізінің проблемаларымен ешкім шындап айналысып жатқан жоқ. Ал ақтаулықтар теңіз тартылып жатқанын айтып, үшінші жыл дабыл қағуда, - деп хабарлайды mangystaumedia.kz.

Каспий теңізінің циклі 100 жыл сайын байқалады. Дәл осындай жиілікпен теңіз регрессия және трансгрессия кезеңдерінен өтеді. Яғни бұрынғы жағалауынан шегінеді немесе өз деңгейіне қайта оралып, адамдар игеріп кеткен жерлерді су басады. Өткен ғасырдың 70-жылдарында регрессия байқалды, содан кейін 90-жылдардың ортасында тыныштық кезеңі болды. Дегенмен, ғалымдардың айтуынша, деңгей әлі де баяу төмендей берді. 2019-2020 жылдары теңіз деңгейінің төмендеуі тез жүре бастады. Қазір демалушылардың суға түсетін пирстері толығымен құрлықта.

«Әлі регрессияға қатысты зерттеулер жүргізілген жоқ, сондықтан Каспийдің алдағы уақытта не болатынын айту қиын. Неміс және голланд есептерінің деректері бар - олар 2054 жылға дейін зерттеу жүргізіп, деректерді компьютерге енгізді және математикалық модельдің арқасында біз үшін мүлдем бұлыңғыр болжамдар алды. Теңіз деңгейі төмендеп, Бозашы түбегіне жетеді. Осы уақытқа дейін Түркіменстан мен Иранды қоса алғанда оңтүстік жағалаудың бір бөлігі Қара-Боғаз-Гол шығанағы кеуіп қалады. Мен бұл болжамдардың қаншалықты сенімді екенін айта алмаймын, бірақ соған қарамастан, қазір теңізбен қандай да бір байланысы бар барлық ғалым: гидробиологтар, гидрологтар, Каспий теңізінің биоалуантүрлілігін зерттейтін барлық жан ғылыми-зерттеу жұмыстарына араласып, ең маңызды мәліметтерді беруі керек», - дейді Глобус экологиялық және құқықтық бастамалар орталығының директоры Галина Чернова.

Ғалымдар Каспийдің таяздануының басты себебін жауын-шашынның аз мөлшерден, сондай-ақ теңіз суының азаюынан көреді. Еділге құятын кішігірім өзендер енді бұрынғыдай суды тасымалдамайды, себебі шаруашылық қажеттіліктеріне бөлінеді. Ал қазақстандық ғалымдар соңғы жылдары Жайық арқылы Каспий теңізіне әкелінетін су көлемі үштен бірге – 12 мың текше метрден 4 мыңға дейін азайғанын атап өтті.

Сонымен қатар жер бетіндегі климаттың өзгеруіне байланысты булану процесі де «күшейді», бұл Каспий теңізінің деңгейіне де әсер етті. Айтпақшы, теңіздің тербелісі жеткілікті түрде зерттелген. Оның көтерілу ұзақтығы құлдыраудан ұзағырақ екені белгілі, яғни Каспий теңізі төменгі деңгейден ұзағырақ жоғары деңгейде болды. Теңіз деңгейінің соңғы жоғары көтерілу циклі шамамен мың жылға созылды. Ол кезде қазіргіден 6-7 метр биік болатын. Сонымен қатар графиктерді қараудың қажеті жоқ - ежелгі қоныстарды зерттеу жеткілікті, - дейді археологтар.

«Жақында қазақ жағалауында 17 ғасырдың аяғында биік Каспийдің материалды растауы алынды. Біз құрғақ жағалаудан апатқа ұшыраған кеменің іздерін таптық. Алтын Орда дәуіріндегі теңіз деңгейінің жоғары болғаны туралы археологиялық деректер де бар. Қазіргі Форт-Шевченко қаласының аумағында XIV ғасырдағы порттық елді мекен - біздің уақытта Каспий жағалауынан 2 шақырымнан астам жерде орналасқан Кетік қала орналасқан. Ал бұдан 700 жыл бұрын осы жол бойындағы жерде Еділ артериясы арқылы Иран, Әзірбайжан, Еуропа елдерінен тауар тасымалдайтын сауда кемелері болған. Сегіз жыл бұрын сауда пирсті де табылды, ол дереккөздерде Караганская, Сарташская немесе Мангышлакская деп аталды. 10-18 ғасырлар аралығында Қашақ шығанағының жағасында орналасқан. Қазір теңіз сол кезбен салыстырғанда жағалаудан шамамен 2,5 шақырымға алыстады», - дейді археолог Андрей Астафьев.

Соңғы рет Каспий теңізінің қазіргі деңгейден 4-5 метрге төмен құлауы мың жылдан астам уақыт бұрын болды. Одан кейін Солтүстік Каспий жоғалып, қарама-қарсы жағаларды мекендеген тайпалар Каспий теңізінің бұрынғы түбін бойлай «жүреді». Бұл факт XIV ғасырдағы еуропалық карталарда жазылған.

Кезінде Каспийдің қазіргі деңгейінен бес метрге жуық төмен батып кеткенін Дербент қабырғасы да дәлелдейді. 5-6 ғасырларда ол тартылып жатқан теңізге қарай үздіксіз аяқталды, ал қазіргі уақытта бұл қабырғаның бір бөлігі әлі де су астында қалады. Басқа теория бар. Каспий теңізі Кавказ тауларымен шектеседі, онда сейсмикалық белсенділік жалғасуда. Жер қыртысындағы қозғалыстар теңіз түбінің пішінін және оның көлемін өзгертуі мүмкін. Сонымен қатар су, байланыс кемелері сияқты қозғала алатын, яғни сыртқа шығып, ішке кіретін орасан зор жер асты қуыстары бар деген гипотеза бар. Дегенмен, бұл жай ғана нұсқа – оның ғылыми негіздемесі жоқ.

Каспий деңгейінің ауытқуы жағалаудағы инфрақұрылымға да әсер етеді. Мәселен, 90-жылдары теңіз портын су басқандықтан, оны қалпына келтіруге тура келсе, қазір судың тартылуына байланысты мұнда тереңдету жұмыстарын жүргізуді жоспарлап отыр.

«Мұнай саласына келетін болсақ, бұл жерде де мәселе бар. Қашаған кен орнында, мұнайшылар айтқандай, техникалық қызмет көрсету, логистика, жүктерді жеткізу және аралдарға ауысу қазірдің өзінде күрделене түсті. Тіпті күрделі жөндеудің өзі өте қиын болды. Өйткені терең тартылатын кемелер таяз судан өте алмады», - дейді Галина Чернова.

Ғалымдар халықаралық сарапшыларды жоғары деңгейде тарта отырып, Каспий теңізінің азаюы мәселесін тез арада шешу қажеттігін атап өтті.

Маңғыстау Медиа

Редакциялық пікір мақала авторлары мен оқырмандардың пікірлеріне сәйкес келмеуі мүмкін. Жазба және пікірлердегі ақпараттың дұрыстығы үшін авторлардың өздері жауапты.